قوانین حاکم برتفتیش و بازرسی از منازل

امنیت و آرامش مردم در جامعه آنقدر اهمیت دارد که ورود ماموران حتی به‌منظور کشف جرم و ادای وظیفه هم نمی‌تواند توجیه کننده ورود غیرمجاز آنها به منازل باشد. این اهمیت تا جایی است که حتی در قانون اساسی هم اصل مصونیت مسکن و منازل به صراحت تصریح شده است. یکی از مهم‌ترین حقوق شهروندان، مصونیت مسکن بوده که این امر ایجاب می‌کند که هیچکس حتی ماموران انتظامی در غیرموارد تصریح شده در قانون وارد منازل نشوند. قانون‌گذار هم برای حفظ حرمت منزل شهروندان نهایت سخت‌گیری را به خرج داده است. شروطی که درادامه می‌خوانیم از جمله این شرایط است.

 ضابط دادگستری کیست؟

یکی از مواردی که ارتباط مستقیم با بحث تفتیش پیدا می‌کند ضابطین دادگستری بوده که اعمال آنها باید مطابق و اصول و موازین قضایی باشد. اضافه بر آن بلکه کشف، تعقیب جرایم دستگیری مجرمین و تحقیق و رسیدگی به اتهامات آنها نیز باید مبتنی بر رعایت قوانین و با حکم و دستور قضایی و بر مبنای ارتباط و تعامل صحیح و منطقی اجزا و عناصر فرآیند کیفری صورت گیرد و از اعمال هر گونه سلیقه شخصی و سوء استفاده از قدرت و یا اعمال هر گونه خشونت و یا بازداشت‌های غیر قانونی اجتناب شود. باید در نظر داشت که اهمیت ضابطین دادگستری بسیار قابل توجه است؛ چرا که ضابطین به عنوان بازوی اجرایی نظام قضایی نقش مهم و قابل توجهی در دستیابی به عدالت کیفری و نزدیک شدن هر چه بیشتر به نظام کیفری مطلوب و کارآمد دارند. بر مبنای همین واقعیت است که سیستم‌های کیفری مختلف تلاش‌های گسترده‌ای جهت نظام‌مندی و کنترل قانونی توأم با اقتدار آیین دادرسی کیفری و سایر قوانین به تعیین جایگاه مصادیق و حدود اختیارات ضابطان دادگستری پرداخته است. اخیرا قانونی آیین دادرسی کیفری جدید تصویب شده است که به بررسی دقیق‌تر اختیارات ضابطین دادگستری پرداخته است. ضابطین دادگستری یعنی مامورانی که تحت نظارت و تعلیمات مقام قضایی به موجب قانون فعلی آیین دادرسی کیفری اقدام می‌کنند؛ مانند:

1 - ماموران نیروی انتظامی.

2 - روسا و معاونان زندان نسبت به امور مربوط به زندانیان.

3 - ماموران نیروی مقاومت بسیج سپاه پاسداران انقلاب اسلامی.  به موجب قوانین خاص و در محدوده وظایف محوله.

4 - سایرنیروهای مسلح درموارد خاص .

5- دیگر مقامات و ماموران، به موجب قوانین خاص و در حدود وظایف محوله.

   تعریف منزل

به محل اقامت هر شخص منزل می‌گویند. فرقی نمی‌کند منزل دارای چه خصوصیتی باشد. محل اقامت می‌تواند آپارتمان، ویلا، هتل، چادرهای مسافرتی و غیره باشد. حتی کوچک و بزرگ بودن محل اقامت و دایمی یا موقت بودن هم تاثیری در منزل محسوب شدن آن محل ندارد.

 شرایط تفتیش و بازرسی

یکی از مهم‌ترین اقدامات قضایی در جمع‌آوری دلایل، کشف، ضبط اشیا، اموال و وسیله جرم و یا وسایل از جرم تحصیل شده، تفتیش و تفحص منزل و سایر مکان‌هایی است که مرتکب جرم از آنها برای پنهان کردن وسایل مزبور استفاده می‌کند. این اقدامات، امکان انجام همه مشاهدات مفید را برای بازپرس فراهم می‌کند. در تفتیش منزل باید بین حقوق افراد (اصل مصونیت مسکن) از یک سو و حقوق جامعه (اصل کشف حقیقت) از سوی دیگر توازن برقرار کرد. در خصوص رعایت حقوق افراد، اصل 32 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران مقرر می‌دارد:«حیثت، جان، مال، حقوق، مسکن و شغل اشخاص از تعرض مصون است مگر در مواردی که قانون تجویز می‌کند». بدین ترتیب ورود قهری به منزل افراد از سوی افراد عادی و همچنین ماموران و مقامات غیر قضایی ممنوع و متجاوزان به مجازات‌های پیش‌بینی شده در قانون مجازات اسلامی خواهند رسید. به عبارتی برای تفتیش یکسری شرایط وجود دارد که در زیر لیست شده است:

-تفتیش و بازرسی فقط باید در مواردی که قانون پیش‌بینی کرده انجام شود. بنابراین یک امر سلیقه‌ای نیست.

- بازرسی باید با اجازه مقام قضایی و حتما با ارایه مجوز از سوی مقام قضایی صورت گیرد.

- در مجوز قضایی باید حتما علت و تعداد دفعات بازرسی مورد محل قید شود.

- بازرسی باید در روز صورت بگیرد، مگر ضرورت داشته باشد. روز از طلوع آفتاب تا غروب آن است.

- تفحص باید در حضور صاحب‌خانه و شهود تحقیق انجام شود.

-  اگر صاحب‌خانه غایب باشد، بازرسی در حضور ارشد حاضران صورت می‌گیرد. اگر در منزل کسی نباشد و بازرسی فوریت داشته باشد. قاضی می‌تواند( با قید مراتب در صورت‌جلسه) دستور باز کردن محل را بدهد.

در این باره بد نیست که به دو ماده قانونی نیز استناد کنیم:

1- بند 8 ماده واحده قانون احترام به آزادی های مشروع و حفظ حقوق شهروندی مصوب سال 1383، مقرر داشته: بازرسی‌ها و معاینات محلی، برای دستگیری متهمان فراری یا کشف آلات و ادوات جرم بر اساس مقررات قانونی و بدون مزاحمت و در کمال احتیاط انجام شود و از تعرض نسبت به اسناد ومدارک و اشیایی که ارتباطی به جرم نداشته یا به متهم تعلق ندارد و افشای مضمون نامه‌ها، نوشته‌ها، عکس‌های فامیلی و فیلم‌های خانوادگی و ضبط بی‌مورد آنها خودداری شود.

2- همچنین به دلیل حرمت تعرض غیر قانونی به مسکن افراد و لزوم حفظ امنیت و حریم خصوصی شهروندان در ماده 580 قانون مجازات اسلامی مصوب 1375 تاکید شده چنانچه ماموران بدون ترتیب قانونی به خانه کسی، بدون اجازه و رضای صاحبخانه داخل شوند به حبس از یک ماه تا یک سال محکوم خواهند شد.

 وقتی که ماموران باید در برابر قانون پاسخگو باشند

مطابق قانون اساسی حیثیت، جان، مال، مسکن و شغل افراد مصون از هرگونه تعرض است. در صورت نقض این مصونیت، مرتکبان آن به مجازات مقرر در قانون محکوم می‌شوند. براساس قانون مجازات اسلامی زیرپا گذاشتن قواعد قانونی تفتیش و بازرسی، مصداق جرم «ورود به منزل غیر» است.

 در ماده 580 قانون مجازات اسلامی آمده است که:" اگر هر یک از مستخدمان و ماموران قضایی یا غیرقضایی یا کسی که خدمت دولتی به او ارجاع شده باشد بدون ترتیب قانونی به منزل کسی بدون اجازه و رضای صاحب منزل داخل شود به حبس از یک ماه تا یک سال محکوم خواهد شد؛ مگر اینکه ثابت کند به امر یکی از روسای خود که صلاحیت حکم را داشته است مکره به اطاعت امر او بوده، اقدام کرده است که در این صورت مجازات مزبور در حق آمر اجرا خواهد شد و اگر مرتکب یا سبب وقوع جرم دیگری نیز باشد مجازات آن را نیز خواهد دید و چنانچه این عمل در شب واقع شود مرتکب یا آمر به حداکثر مجازات مقرر محکوم خواهدشد".

 چه زمانی اقدام به تقتیش و بازرسی می‌شود؟

متهم تا زمانی که به موجب حکم قطعی دادگاه کیفری محکوم نشده است، در پناه اصل برائت قرار دارد و نمی‌توان وی را مجرم دانست. در این شرایط حمایت از حقوق شهروندان ایجاب می‌کند که در رفتار با آنها موازین عادلانه و قانونی رعایت شود. یکی از مراحل دادرسی کیفری، تحقیقات مقدماتی است. ممکن است در تحقیقات و بررسی‌های مربوط به یک جرم، نیاز به ورود به منازل شهروندان و تفتیش و بازرسی باشد؛ در چنین شرایطی همواره باید اصل برائت و حفظ حقوق متهم مورد توجه باشد. در قانون آیین دادرسی کیفری برای حفظ حقوق متهم در زمان تفتیش و بررسی منازل، حقوقی پیش‌بینی شده است.

در این‌باره و در پاسخ به این پرسش که چه زمانی اقدام به تقتیش و بازرسی می‌شود؟ باید بدانید که تفتیش و بازرسی زمانی ضرورت پیدا می‌کند که بر حسب دلایل کافی بتوان تصور کرد که مرتکب یا اسباب و آلات جرم یا دلایل آنرا می‌توان در آن محل کشف کرد یا سرنخ‌های جدیدی را پیدا کرد.

 چه کسی اجازه بازرسی را صادر می‌کند؟

جز مقام قضایی هیچ مقام دیگری حق صدور اجازه تفتیش و بازرسی را ندارد. بازرسی از منازل (در غیر از موارد جرم مشهود) باید با اجازه مخصوص مقام قضایی (داستان یا بازپرس) باشد. این را نیز به یاد داشته باشید که اجازه انجام بازرسی تنها به قضات و ضابطان دادگستری اعطا می‌شود.