ابعاد گوناگون لایحه آیین دادرسی کیفری

 آیین دادرسی کیفری مجموعه اصول و مقرراتی است که برای کشف و تحقیق جرایم، تعقیب مجرمان، نحوه رسیدگی و صدور رأی، تجدیدنظر، اجرای احکام، تعیین وظایف و اختیارات مقام‌های قضایی در امور کیفری وضع شده‌است.

این قانون در ایران نخستین بار در سال 1290 ویژه محاکم جزایی و برای دادسراها تصویب شد و 9 سال پیش آخرین تغییرات در آن اعمال شد. حالا بعد از این مدت طولانی دوباره قانون آیین دادرسی کیفری در دستور کار مجلس قرار گرفته و موارد زیادی در این قانون بازبینی و اصلاح شده است که می‌توان در این زمینه از پرداخت خسارت به افرادی که بیگناه زندان افتاده‌اند، تامین وکیل برای متهمان حتی در مرحله تحقیقات پلیسی و حمایت از بزه‌دیدگان نام برد.

مدیرکل تدوین لوایح و مقررات قوه قضاییه در مورد تاریخچه این قانون می‌گوید: زمانی که در سال 1373 قانون دادگاه‌های عمومی و انقلاب در کشور تصویب و اجرا شد، دادگاه‌ها با لایحه‌ای در حدود 35 ماده اداره می‌شدند و در بحث‌های آیین دادرسی، مستند دادگاه‌ها قانون سال 1290 بود.

دکتر جواد طهماسبی ادامه می‌دهد: بعد در سال 1378 قانون آیین دادرسی کیفری دادگاه‌های عمومی و انقلاب تصویب شد. در سال 1381 نیز که دادگاه‌های عمومی کنار گذاشته شدند و مجدداً دادسرا به نظام قضایی کشورمان برگشت و کل فرآیند آیین دادرسی کیفری در ماده 3 خلاصه شد یعنی در حدود 6 سال دادگاه عمومی داشتیم اما بر طبق آیین دادرسی دادسرا عمل می‌شد و اکنون حدود 10 سالی است که سیستم دادسرا داریم و آیین دادرسی هم همان آیین دارسی دادگاه‌های عمومی است.

به گفته مدیرکل تدوین لوایح قوه قضاییه، ضرورت داشت که یک آیین دادرسی منطبق با سیستم دادسرا و در عین حال استفاده از داده‌های جدید علمی درباره علوم جنایی تدوین و به کار گرفته شود؛ به همین دلیل قوه قضائیه در سال 1381 درصدد تدوین آیین دادرسی برآمد و کارگروه این اقدام تا سال 1383 لایحه‌ای در حدود 340 ماده تدوین کردند. در سال 1383 نیز پیش‌نویس لایحه آیین دادرسی کیفری با حدود 300 ماده تهیه شد و 12 گروه تخصصی در مورد این لایحه کار تحقیقاتی انجام دادند و آیین دادرسی کیفری 4 کشور فرانسه، اردن، عربستان و مصر برای مطالعات تطبیقی ترجمه شد.

وی در پایان اظهار می‌کند: بعد از 9 ماه در نهایت لایحه‌ای در 636 ماده به دولت ارسال شد که 14 ماه در دولت ماند و بعد بررسی شد و دستخوش تغییراتی قرار گرفت تا اینکه به مجلس رفت و در سال 1388 به تصویب کمیسیون قضایی مجلس رسید و راهی شورای نگهبان شد و حالا درانتظار نظر شوراست.

مهلت‌خواهی شورای نگهبان

یک کارشناس حقوق جزا و جرم‌شناسی نیز با بیان اینکه لایحه آیین دادرسی کیفری جدید مدتی است که به شورای نگهبان ارسال شده است به «حمایت» می گوید: اما اخبار حکایت از مهلت خواستن شورای نگهبان برای بررسی آن دارد.

به گفته مصطفی دشتی به‌طور کلی تغییرات زیادی در این لایحه نسبت به قانون سابق آیین دادرسی کیفری رخ داده است؛ برای مثال صرف خدمه انتظامی بودن برای ضابط دادگستری محسوب شدن کافی نیست؛ بلکه نیرو باید در این باره آموزش‌های لازم را نیز دیده باشد.

برخی از تغییرات قانون

همان طور که گفته شد نوآوری‌ها و تغییرات زیادی در لایحه جدید آیین دادرسی کیفری نسبت به قانون آیین دادرسی دادگاه‌های عمومی و انقلاب در امور کیفری مصوب سال 1378 ایجاد شده است. دشتی در این باره توضیح می دهد: در بررسی نوآوری‌های لایحه ابتدا باید به مفهوم ضابطان دادگستری اشاره کرد. در حقیقت ضابطان دادگستری مامورانی هستند که تحت نظارت و تعلیم مقام قضایی در کشف جرم، حفظ آثار و جمع‌آوری دلایل وقوع جرم، یافتن متهم و جلوگیری از فرار و مخفی شدن او، تحقیقات مقدماتی، ابلاغ اوراق و اجرای تصمیمات قضایی به‌موجب قانون اقدام می‌کنند.

این یک کارشناس ارشد حقوق جزا و جرم‌شناسی با بیان اینکه نسبت به قانون فعلی، مهم‌ترین نوآوری لایحه آیین دادرسی کیفری تغییر افراد ضابط دادگستری است ادامه می‌دهد: عنوان ضابط عام، فقط به فرماندهان، افسران و درجه‌داران آموزش‌دیده نیروی انتظامی اطلاق شده است؛ در حالی که در قانون آیین دادرسی کیفری کنونی، به ‌طور کلی نیروی انتظامی ضابط دادگستری شناخته می‌شود. همچنین در قانون سابق دارا بودن درجه و آموزش‌دیده بودن از شرایط ضابط شدن نبود در حالی که لایحه جدید به صراحت ضابط بودن را منوط به فراگیری مهارت‌های خاص و گذراندن دوره آموزشی زیر نظر مقام قضایی و دریافت کارت ضابط دادگستری می‌داند. به گفته وی، جالب‌تر این است که طبق محتوای لایحه دادرسی کیفری جدید، در صورتی که برخی از جرایم شمرده ‌شده در این لایحه به صورت مشهود واقع شود، در صورت حاضر نبودن ضابطان دادگستری، تمام شهروندان می‌توانند اقدام‌های لازم را برای جلوگیری از فرار مرتکب جرم و حفظ صحنه جرم به عمل آورند.

دشتی جرم مشهود را جرمی تعریف می‌کند که مقابل دیدگان اشخاص صورت بگیرد؛ در واقع به این معناست که فرد یا افرادی شاهد انجام جرم باشند.

وی با بیان اینکه از طرف دیگر برای اولین‌بار لایحه جدید اشاره کرده است که برای حفظ حقوق متهم، پلیس خاص اطفال و نوجوانان بزهکار در نیروی انتظامی تشکیل خواهد شد، می‌گوید: همچنین به‌عنوان نوآوری دیگر موجود در لایحه جدید، می‌توان از دستگیری متهم خارج از وقت اداری نام برد. در این حالت باید حداکثر ظرف یک ساعت مراتب به دادستان یا قاضی کشیک اعلام شود. دادستان یا قاضی کشیک نیز مکلف هستند موضوع را بررسی کنند و در صورت نیاز با حضور در محل تحت نظر قرار گرفتن متهم، اقدام قانونی را به‌عمل آورند.

ایجاد قرارهای تامین جدید

یک وکیل دادگستری و کارشناس حقوق جزا و جرم‌شناسی نیز با بیان اینکه برای جلوگیری از فرار متهمان و در دسترس بودن آنها در فرآیند تعقیب، تحقیقات مقدماتی و رسیدگی کیفری، تدابیر قضایی از سوی قانون‌گذار پیش‌بینی می‌شود به «حمایت» می‌گوید: به این نوع قرارها، قرار تامین کیفری گفته می‌شود.

به گفته مهدی ظهوریان در قانون آیین دادرسی دادگاه‌های عمومی و انقلاب در امور کیفری که اکنون اجرا می‌شود، 5 نوع قرار تامین کیفری پیش‌بینی شده است که از قرار التزام به حضور با قول شرف، التزام به حضور با تعیین وجه التزام، معرفی کفیل با تعیین وجه کفالت، وثیقه اعم از وجه نقد، ضمانت‌نامه بانکی، مال منقول یا غیرمنقول، بازداشت موقت با رعایت شرایط مقرر قانونی تقسیم می‌شوند.

وی ادامه می‌دهد: البته منع خروج از کشور نیز اهرم دیگر قضایی برای در دسترس بودن و جلوگیری از فرار متهمان در این قانون است. در لایحه جدید آیین دادرسی کیفری، علاوه بر این موارد، به چند مورد دیگر از قرارهای تامین کیفری نیز پرداخته شده و در واقع دایره این دسته از قرارها در این مقررات گسترش یافته است.

به گفته این وکیل دادگستری یکی از این نوع قرارها که «التزام به عدم خروج از حوزه قضایی با قول شرف» یا تعیین «وجه التزام» است. همچنین التزام به معرفی نوبه‌ای متهم به‌صورت هفتگی یا ماهانه به مرجع قضایی یا انتظامی با تعیین وجه‌التزام، جزو قرارهای جدید تامین کیفری است.

آخرین وضعیت لایحه آیین دادرسی کیفری

با توجه به اهمیت فراوان لایحه آیین دادرسی کیفری و نقش کلیدی آن در سرنوشت قضایی متهمان، روال طی شدن مراحل قانونی این مقرره زیر ذره‌بین مسئولان و حقوقدانان قرار دارد. به گفته این کارشناس جزا و جرم‌شناسی آخرین خبر در خصوص وضعیت این لایحه مهم این است که لایحه با رفع ایرادهای قبلی در مجلس شورای اسلامی و بررسی نهایی در کمیسیون قضایی مجلس به شورای نگهبان ارسال شده است.

وی ادامه می‌دهد: البته به تازگی مشخص شده است که این نهاد برای اعلام نظر در مورد آخرین اصلاحیه کمیسیون حقوقی و قضایی مجلس شورای اسلامی در مورد لایحه جدید آیین دادرسی کیفری، از مجلس درخواست مهلت کرده است. در واقع در این موارد گفته می‌شود که شورای نگهبان از مجلس شورای اسلامی به اصطلاح استمهال کرده است.

ظهوری در این باره به گزارش اداره کل روابط عمومی شورای نگهبان، اشاره می‌کند؛ در این گزارش آمده است: «لایحه آیین دادرسی کیفری مصوب جلسه مورخ هجدهم بهمن ماه یکهزار و سیصد و نود و یک کمیسیون قضایی و حقوقی مجلس شورای اسلامی مطابق اصل هشتاد و پنجم (85) قانون اساسی، به لحاظ عدم فرصت رسیدگی بدین‌وسیله استمهال می‌گردد».