نا آگاهی مخترعان از حقوق مادی و معنوی

 مخترعان برای اینکه از امتیازات مادی و معنوی محصول فکر خود استفاده کنند باید اقداماتی انجام دهند که مهم‌ترین آنها ثبت نوآوری است. کشورهای مختلف برای حمایت از مخترعان و مبتکران و تشویق آنان به ساخت محصولات و ایجاد فرایند‌های جدید مبادرت به حمایت از اختراعات و ابتکارات می‌پردازند. این حمایت‌ها تحت عنوان کلی حق اختراع قرار می‌گیرند. در گفت‌وگو با کارشناسان قصد داریم به بررسی مفهوم حق اختراع و نحوه بهره‌برداری از مزایای آن در حقوق ایران بپردازیم.

شرایط اولیه برای ثبت اختراع

قبل از هر چیز باید پرسید که یک نوآوری برای اینکه به عنوان اختراع ثبت شود باید چه شرایطی داشته باشد؟ یک وکیل دادگستری و کارشناس حقوق مالکیت فکری در این خصوص به «حمایت» می‌گوید: براساس ماده 2 قانون ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و علائم تجاری مصوب 3/11/1386 مجلس شورای اسلامی، اختراعی قابل ثبت است که دارای سه ویژگی باشد: 1- جدید باشد؛ یعنی در فن یا صنعت قبلی وجود نداشته باشد2- دارای گام ابتکاری باشد؛ این شرط متضمن این معنا است که اختراع ادعایی برای اشخاص دارای مهارت عادی در آن رشته و فن بدیهی و آشکار نباشد و در حقیقت اختراع ادعا شده آن صنعت را یک گام، هر چند گام کوچک به جلو برده باشد 3- دارای کاربرد صنعتی باشد یعنی اختراع در رشته‌ای از صنعت قابل ساخت یا استفاده باشد. فاطمه‌سادات مهاجری ایروانی اضافه می‌کند: البته قانونگذار تصریح دارد که مراد از صنعت معنای گسترده آن است و شامل مواردی نظیر صنایع دستی، کشاورزی، ماهیگیری و خدمات نیز می‌شود.

وی تاکید می‌کند که اختراع اگر ثبت نشود مخترع از آن هیچ بهره‌ای نخواهد برد و شرط حمایت از مخترع، انجام تشریفات ثبت به طور کامل است. وقتی اختراع ثبت شد حقوق ناشی از آن منحصرا به مخترع تعلق دارد. این حقوق از حیث مادی، بهره‌برداری انحصاری از اختراع توسط مخترع است که شامل ساخت، صادرات، واردات، عرضه برای فروش، ذخیره و استفاده از فرآورده ناشی از اختراع است و چنانچه اختراع، فرآیند باشد استفاده انحصاری از اختراع متعلق به مخترع است و همین‌طور همه مواردی که در خصوص کالاهایی که مستقیما از طریق فرایند اختراعی به‌دست می‌آید، متعلق به مخترع است.

امتیازات معنوی مخترع

ثبت اختراع دو دسته از حقوق مادی و معنوی را برای مخترع قابل حمایت می‌کند. ایروانی توضیح می‌دهد: حقوق انحصاری مخترع به مدت 20 سال از زمان تسلیم اظهارنامه ثبت اختراع مورد حمایت است. همان طور که می‌دانیم حمایت از مخترع به منظور تشویق مبتکران و مخترعان است تا با بازگشت سرمایه‌های مادی هزینه‌شده برای تولید اختراع و انگیزه تحقیق و پژوهش و ابتکار بعدی فراهم شود. در مقابل این حمایت و اعطای حقوق انحصاری بهره‌برداری از اختراع، جامعه را از دانش ابتکاری خود بهره‌مند سازد؛ بنابراین در هنگام تقدیم اظهارنامه ثبت اختراع، مخترع موظف است جزییات اختراع خود را در اظهارنامه درج و حداقل یک روش اجرایی برای تولید اختراع را بازگو کند به نحوی که توصیف و شرح اختراع وی برای شخص دارای مهارت عادی در فن مربوط واضح و کامل باشد. به این ترتیب مخترعان و مبتکران دیگر می‌توانند با مراجعه به بایگانی اداره ثبت اختراع از خلق اختراع مزبور و دانش فنی ساخت آن آگاه شوند. به این ترتیب از اختراع کارهای تکراری خودداری می‌شود و سایر مخترعین انرژی خود را برای خلق ابتکارات و اختراعات جدید به کار می‌بندند.

این وکیل دادگستری به نحوه استفاده جامعه از اختراعات اشاره می‌کند و می‌گوید: در برخی نظام‌های حقوقی مخترع موظف است اختراع خود را شخصا یا توسط دیگری در طی مدت معینی مثلا 5 سال از تاریخ ثبت تولید و به جامعه ارائه کند و در صورتی که در مدت مزبور از اختراع استفاده نکند موجبات صدور مجوز اجباری فراهم می‌شود.

وی در مورد قابلیت انتقال حقوق مخترع به دیگران توضیح می‌دهد: حقوق ناشی از اختراع ثبت شده هم به نحو ارادی قابل انتقال است مانند انعقاد قرارداد لیسانس یا واگذاری کامل و هم به نحو غیرارادی که در صورت فوت مخترع یا مالک، حقوق وی به ورثه او منتقل می‌شود. بدیهی است مدت حمایت از اختراع پس از انتقال ارادی یا قهری تابع مدت باقی‌مانده از اصل اختراع قبل از انتقال است و در هر حال حداکثر 20 سال از تاریخ ثبت و تقدیم اظهارنامه است.

ایروانی یکی از حقوق دیگری را که به دارندگان مالکیت فکری از جمله مخترعان تعلق می‌گیرد، حق معنوی عنوان می‌کند و در توضیح این حق می‌گوید: حق معنوی یعنی حق صاحب اثر بر نام اثر و تغییر آن است. در خصوص اختراع، حتی رضایت و خواست مخترع نیز نمی‌تواند موجب سلب یا انتقال این حق از مخترع به افراد ثالث باشد. به عبارت دیگر، حق معنوی مخترع الی‌الابد متعلق به مخترع است و قابل انتقال و واگذاری هم نیست.

چالش‌های پیش‌روی مخترعان

قواعد حقوق مالکیت فکری برای حمایت از مخترعان به‌وجود آمده‌اند، با وجود این قوانین، باز هم مشکلات آنان به طور کام از بین نرفته است. یک وکیل دادگستری در این خصوص به حمایت می‌گوید: مخترعان ایرانی عموما در حوزه حقوقی با مشکلات مربوط به عدم آگاهی و تسلط به حقوقشان روبه‌رو هستند. آنها اطلاع دقیق از قوانین و مقررات حقوق مالکیت فکری ندارند که این امر موجب از دست رفتن حقوق‌شان می‌شود. مثلا مخترعان تصور می‌کنند اگر اختراع خود را ابتدا افشا کنند (مثلا در نمایشگاه‌های صنعتی ارائه کنند یا در مقاله‌ای علمی درج کنند یا در مصاحبه با مطبوعات و رادیو تلویزیون افشا کنند) بعدا می‌توانند آن را ثبت کنند و از حقوق اختراع ثبت‌شده بهرمند شوند این در حالی است که افشای اختراع حتی توسط خود مخترع موجب سلب صفت جدید بودن می‌شود و بنابراین اختراع آنان قابلیت ثبت خود را از دست می‌دهد و وارد حوزه عمومی می‌شود.

محمد الهی تاکید می‌کند: البته قانونگذار ایرانی در ماده 4 قانون مهلت ارفاقی 6 ماه را تعیین کرده است اما پس از این مدت هر چند مخترع، شخصی که آن را اعلام کرده شناخته می‌شود ولی قابلیت ثبت اختراع زائل می‌شود.

وی در ادامه به فرایند تجاری‌سازی اختراعات اشاره می‌کند و می‌گوید: تجاری‌سازی اختراعات موضوع بسیار مهم و تاثیرگذاری در توسعه اقتصادی همه کشورهاست که معمولا دولت‌ها با در اختیار قراردادن تسهیلاتی مخترعان و صنعتگران را برای تولید و عرضه اختراع خود تشویق می‌کند. در کشور ما هم سازمان‌های ذی‌ربطی وجود دارند که چنین امکاناتی را در اختیار مخترعان قرار می‌دهند مانند وام‌های درازمدت با بهره کم که می‌تواند بخشی از مشکلات مخترع را برطرف کند.

اعتراض به تقاضای ثبت اختراع

این کارشناس حقوقی در مورد تامین حقوق سایر افراد در برابر ادعای ثبت اختراع توضیح می‌دهد: در صورت نقض حق اختراع در قانون ایران هم ضمانت اجراهای مدنی و حقوقی و هم ضمانت اجراهای کیفری پیش‌بینی شده است و بر این اساس با مراجعه به دادگاه صلاحیتدار می‌توان از ادامه امر نقض حق اختراع جلوگیری و خسارات وارده را مطالبه کرد. قانون ثبت اختراعات مصوب 86، دادگستری تهران را ملزم کرده است که شعب خاصی را برای رسیدگی به این اختلافات تعیین کند که اکنون این الزام تحقق خارجی یافته است و خوشبختانه قضات فاضل و دقیقی هم در حوزه حقوقی و هم کیفری به این گونه دعاوی رسیدگی می‌کنند.

الهی در مورد ساز‌وکار اعتراض به ثبت می‌گوید: اختراعات با استفاده از میراث مشترک تمدنی بشر صورت می‌گیرد و با محدودیت‌های علمی و تکنولوژیکی زمان همراه است. ممکن است همزمان دو نفر در دو نقطه شهر بر روی یک ایده مشترک مشغول کار و تحقیق باشند؛ در این صورت اقدام یکی از آنها برای ثبت اختراع ممکن است با اعتراض دیگری روبه‌رو شود. بر اساس ماده 59 آیین‌نامه اجرایی ثبت اختراعات هر شخصی که نسبت به تقاضای ثبت اختراع اعتراض داشته باشد باید اعتراض خود را در دو نسخه به مرجع ثبت تسلیم کند. پس از ثبت اعتراض‌نامه، نسخه دوم آن با قید تاریخ و شماره وصول به معترض مسترد می‌شود. اعتراض‌نامه باید همراه با دلایل و مدارک استنادی و رسید مربوط به پرداخت هزینه رسیدگی به اعتراض باشد. چنانچه پس از بررسی اعتراض‌نامه و مدارک استنادی، تکمیل مدارک منضم به اعتراض‌نامه ضرورت داشته باشد، مرجع ثبت با تعیین موارد، کتبا از متقاضی می‌خواهد که ظرف 30 روز از تاریخ ابلاغ برای رفع نقص اقدام کند در غیر این صورت، اعتراض‌نامه کان لم یکن تلقی خواهد شد. مهلت مندرج در این ماده برای اشخاص مقیم خارج از کشور 60 روز است.

این وکیل دادگستری در ادامه اعتراض مبنی بر ادعای حق مالکیت ثبت اختراع را یکی از اعتراضات رایج عنوان می‌کند و می‌گوید: اگر کسی به تقاضای ثبت اختراعی اعتراض کند و ادعا کند که مالک آن اختراع است باید بر اساس ماده 60 آیین‌نامه اجرایی ثبت اختراعات عمل کند.

در صورتی که اختراع قبلا به نام او ثبت نشده باشد، باید همزمان با اعتراض، برای اختراع خود تقاضای ثبت کند و حق ثبت اظهارنامه و حق ثبت اختراع و تمام مخارج مربوط به آن را بپردازد. مرجع ثبت موظف است ظرف 10 روز از تاریخ وصول اعتراض نسخه‌ای از اعتراض‌نامه را به متقاضی ثبت ابلاغ کند. متقاضی مکلف است از تاریخ ابلاغ اعتراض‌نامه پاسخ مکتوب خود را ظرف 20 روز نسبت به اعتراض وارده به مرجع ثبت تسلیم کند. پاسخ ندادن متقاضی به ابلاغ در مهلت مقرر به منزله تمکین وی خواهد بود. در صورت عدم تمکین متقاضی، مرجع ثبت مراتب را ظرف 10 روز به معترض ابلاغ می‌کند و وی از این تاریخ 20 روز مهلت دارد که اعتراض خود را از طریق مرجع ثبت تسلیم کمیسیون موضوع ماده 170 آیین‌نامه اجرایی ثبت اختراعات کند.