ضرورت فرهنگ سازی برای پذیرش زندانیان آزاد شده

به منظور جذب کمک‌های مردمی و با توجه به اینکه ما یک مرکز دولتی هستیم، افراد دل‌سوخته و صاحب تخصصی که در این زمینه کار می‌کردند و با این مرکز آشنا بودند یک انجمن به نام انجمن داوطلبان خدمات اجتماعی به زندانیان آزاد شده تاسیس کردند که مجوزش از وزارت کشور در سال 1384 گرفته شده، و حساب مردمی دارد.

گروه قضایی، وحیده کریمی- طعم شیرین آزادی بعد از یک دوره طولانی حبس برای بسیاری از زندانیان مدت کوتاهی دوام دارد . دقیقا از زمانی که برای شروع  زندگی عادی تلاش می‌کنند متوجه می‌شوند سایه سنگین حبس زندگی اجتماعی آنها را مختل کرده است. جامعه به آنها اعتماد نمی‌کند حتی خانواده در پذیرش این افراد مشکل دارد همین واپس زدن های اجتماع باعث بازگشت مجدد این افراد آسیب دیده  به زندان افزایش آمار جرم می‌شود و در نهایت همه برنامه‌های بازپروری یک شبه بر باد فنا می‌روند.برای کمک به این افراد مرکزی به نام مرکز مراقبت بعد از خروج تاسیس شده است که هدف خود را کاهش بازگشت مجدد زندانیان قرار داده است.در گفت‌وگو با حمیدرضا خرمگاه مدیر مرکز مراقبت بعد از خروج استان تهران به بررسی عملکرد این مرکزپرداخته ایم و از او در رابطه با نحوه ارائه خدمات و کمک‌های این مرکز به افراد نیازمند پرسیده‌ایم تا راهی جدید برای کمک به زندانیان را به شما معرفی کنیم.

چه شد که مرکزی به نام مرکز مراقبت بعد ازخروج ایجاد شد؟

در سال 78، به همت بنیان‌گذار این مرکز دراستان تهران جناب  آقای افسری، این مرکز در خیابان استاد نجات اللهی وبا امکانات محدود با یک اتاق شروع به کار کرد. من دومین نیرویی بودم که به این مجموعه اضافه شدم. کار ما کاری بود که به مرور شکل گرفت و کاری نبود که به شکل کامل واز همان ابتدا تدوین یافته باشد. فرمت خاصی برای  فعالیتهای ما  وجود نداشت و به مرور با استفاده  از تجربه چندین و چندساله درمکانی هستیم که امروز به اینجا رسید ه ایم. ابتدا با دو سه تا نیرو شروع کردیم و در حال حاضر 17 نفر نیروی متخصص درزمینه های مختلف دراین مرکز به ارائه خدمت مشغولند .

هدف از تاسیس این مرکز چه بود؟

یکی از چالش‌هایی که ما با آن مواجه هستیم، که چالشی بین‌المللی درعرصه زندانبانی واصلاح وتربیت است   ، مبحث پذیرش اجتماعی زندانیان آزاد شده است.  بخش عمد های از مددجویان پس از آزادی وبا ورود به محیط جامعه متاسفانه مورد پذیرش مناسب  قرار نگرفته و پذیرش  اجتماعی مناسبی درخصوص این افراد صورت نمی‌گیرد. بنابراین دراین شرایط احتمال ارتکاب جرم مجدد  ومتعاقب آن تبعات ناشی از این امر موجب بروز تفکر وایده ای برای تاسیس مرکز مراقبت بود است بنابراین  هدف  از تاسیس این مراکز  ، ارائه خدمات مادی ومعنوی به زندانی‌های آزادشده ، به منظور پیشگیری از بازگشت مجدد به زندان است  . بحث اصلی این بوده وهست که چه کنیم که این افراد پس از آزادی درمحیط جامعه به طور مناسب پذیرش شوند و به زندگی معمولی خود برگردند

کمک مرکز شما به  این افراد آسیب‌پذیر شامل چه مواردی ‌می‌شود؟

همانطور که درتبیین هدف از تاسیس مرکز گفته شد کمک مرکز شامل دو محور است ،خدمات معنوی و خدمات مادی، دربخش خدمات معنوی با عنایت به این که بخش عمده ای  از این افراد بعد از آزادی به دلیل اینکه مورد پذیرش خانواده قرار نمی‌گیرند بیشتر از بقیه نیاز به کمک دارند. که محور اصلی دربرنامه های مرکز بر پایه ی  پیگیری ها ومداخلات  مددکاری  وخدمات مشاوره ای است  لذا دراین مواقع و برای این طیف از مددجویان رفع مشکلات ارتباطی با خانواده دراولویت اقدامات مرکز قرار می گیرد  .درکنار این موارد  شناسایی مشکلات اخلاقی ، بیماری های جسمی وروحی وروانی از جمله وابستگی ویا سوء مصرف مواد مددجویان دراولویت اقدام مرکز قرار میگیرد . اما عمده مشکل مددجویان پس از آزادی مشکلات مادی است با توجه به این که بخش عمد ه ای از مددجویان  به دلیل مشکلات مالی به زندان می‌روند ،  بعد از ورود دوباره به جامعه مشکلات مددجو نه تنها  رفع نشده است بلکه به دلیل عدم حضور  در محیط خانه ، مشکلات مالی  آنها تشدید می‌شود. که  مشکلاتی همچون ، استهلاک ودیعه اسکان – نداشتن سرمایه – عدم پذیرش خانواده ودوستان – ابتلا به مسائل ومشکلات روحی روانی که از تبعات انکار ناپذیر تحمل حبس است و بالاخص برچسب سوء پیشینه  و...درافزایش وتشدید مسائل مالی زندانیان آزاد شده اثر گذار است . درنهایت با جمع بندی  نظرات کارشناسان مرکز دربخشهای مددکاری ، روانشناسی ، درمان وپس از استخراج مطالب درج شده درپزونده شامل مصاحبه مددکاری _ بازدید منزل ومشاوره های خانوادگی ،  از سوی مددکار مربوطه برنامه حمایتی که به صورت کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت برای مددجویان  در نظر گرفته می شود ، که یکی از برنامه ها  بدلیل بیکاری مددجویان  مبحث اشتغال است.  بنابراین طرح شغلی فرد متقاضی بهر ه مندی از تسهیلات اشتغال اخذ  سپس در کمیته اشتغال مرکز مطرح و  با در نظر گرفتن  شرایط ، وام او مصوب شده  و به بانک  عامل معرفی می‌شود.  درنهایت  با نظارت مستقیم  مددکار ناظر مرکز،  تسهیلات اشتغال کارسازی  می‌شود.

آیا برای گرفتن وام  به ضامن هم نیاز دارند و با توجه به اینکه زندانی هستند این مشکل چگونه حل خواهد شد؟

داشتن ضامن برای دریافت وام در دست ما ودراختیار ما نیست و این یک امر سیستم کشوری است. از سوی سازمان، با بانک عامل قرارداد بسته می‌شود و سعی‌شان هم این است که کم‌ترین میزان ضمانت‌ها را در نظر بگیرند. البته ما می دانیم که معمولا افرادی از وام بهره مند می شوند که هنوز  اعتبار اجتماعی خود را به طور کامل از دست نداده‌اند.

سقف وام و تعداد ضامن ها چه تعداد است؟

سال گذشته در حدود 416 نفر از تسهیلات اشتغال‌زایی ما استفاده کردند و سقف وام اشتغال ما 15 میلیون تومان است که تا سقف 10 میلیون تومان یک ضامن و بیش از  10 تا 15 میلیون تومان یک ضامن دیگر اضافه می‌خواهد ، کارمزد این وام  4 درصد است و توسط بانک قرض الحسنه مهر ایران پرداخت می‌شود.

بعد از اینکه وام را گرفتند به چه مشاغلی می‌توانند مشغول شوند؟

یکی از چالش های ما دراستان تهران نوع شغل مددجویان است  ، با توجه به اینکه سقف وام 15 میلیون تومان مددجویان  دراستان تهران معمولا  به سمت شغل‌های خدماتی روی  می‌آورند، خرید خودرو وکار در آژانس، خرید خودرو وانت ویا خرید تاکسی، آرایشگری، خواروبارفروشی ، فروش پوشاک و..... علت  ان هم  کاملا مشخص است  ، برای کار تولیدی میزان تسهیلات بیشتری موردنیاز است که در این زمینه ما محدودیت داریم.

تفاوتی میان خانم ها و آقایان در انتخاب شغل وجود دارد؟

برای خانم‌ها بیشتر سمت و سو ، مشاغل خانگی و صنایع دستی  است لذا. وامی که را می‌گیرند هم شامل ودیعه محل سکونت‌شان می‌شود و هم ابزار کاری که بتوانند در همان محل سکونت ، کارشان را انجام دهند.

آیا پس از ایجاد اشتغال همچنان نظارت روی آنها شکل می‌گیرد؟

بله در فرایندهای  کار  ما یک بخشی  درنظر گرفته شده است ، که به عنوان کنترل ادواری نامیده می شود لذا مددکار مربوطه  پس از پرداخت تسهیلات به صورت دوره‌ای که هم می‌تواند تمام تلفنی باشد و هم حضوری از محل کار نظارت می کنند.

نظارت چگونه انجام می‌شود؟

بحث نظارت بر تسهیلات را ، استان تهران برای اولین بار انجام داد و بعد با توجه به نتایج استخراج شده از سوی سازمان به کلیه ی استانها تسری یافت .وبدین صورت است که  هم‌زمان با اینکه تسهیلات فرد متقاضی به مرحله پرداخت می سد  با معرفی یک نفر از مددکاران ناظر مرکز دقیقا طرح شغلی تصویب شده جهت اجراء پیگیری وسپس مستندات طرح شغلی اجرا شده که مطابق رخواسته مددجو وبا همراهی ناظ مرکز می باشد درپرونده منعکس ومستند سازی صورت میگیرد . به این ترتیب  ضریب یا درصد اشتغال مددجویان به طور کاملا محسوسی بالا می‌رود. والبته همانطور که قبلا هم گفته شد  و بعد از اینکه وام داده شد همکاران مددکار  ما  با کنترل ادواری  موضوع اشتغال یا عدم اشتغال مددجو را پیگیری می کنند  .

افرادی که توان ایجاد اشتغال ندارند چگونه حمایت می‌شوند؟

افرادی که به آنها وام اشتغال تعلق نمی‌گیرد یا به  کاریابی معرفی می‌کنیم  که دراین صورت  حق‌الزحمه کاریابی  را  نیز ما می‌پردازیم و  یا اینکه  درصورتیکه بتوان با توجه به سابقه شغلی مددجویان  ویا آموزش هایی که قبلا دیده اند با یک هزینه ناچیزی مثل تهیه یک چرخ خیاطی ، ابزار کار اولیه همچون دار قالی ویا ابزار کار تاسیسات و... برای تعداد محدودی درطی سال با دریافت  وام های شرافتی، از سوی افراد خیر و مراکز مردم‌نهاد یا انجمنی که در این زمینه چند سالی است تاسیس شده است  ( به نام انجمن داوطلبان )تامین  و در اختیار آنها گذاشته می‌شود. البته متاسفانه  برای این امر اعتبار خاصی دردسترس مرکز نیست .

البته برای بعضی از مددجویان که آموزشی ندیدند و یا شرایط آموزش را ندارند  ما با شهرداری مکاتبه می‌کنیم ، وسپس  با سرمایه اندکی که از همان خیرین تهیه می شود مددجویان در بازارهای  روزها مانند شنبه بازارها و... به صورت خرده فروش  وموقتی مشغول به  کار میشوند و مشکلات خود را به طور مقطعی  از این طریق تامین می‌کنند.

با توجه به تعداد کثیر زندانیان و تقاضاهای مکرر آنها برای اخذ وام شما به چه تعداد زندانی طی سال می‌توانید کمک کنید؟

با توجه به فرایند پذیرش حال حاضر که کاملا داوطلبانه است ما توان پذیرش مددجویان را داریم. منتهای مراتب همانطور که گفته شد  فرایند پذیرش مددجو در حال حاضر داوطلبانه است. یعنی در ابتدا  درداخل زندانها ی استان اطلاع‌‌رسانی می‌شود و سپس  فرد متقاضی به مرکز معرفی ونهایتا  پذیرش می‌شود. در حال حاضر سالانه تا 1800  نفر مددجو ما توان پذیرش داریم.

مراجعه زندانیان به مرکز مراقبت بعد از خروج در حال حاضر داوطلبانه است،برنامه ای برای تغییر در این روند ندارید؟

با توجه به  بودجه سازمان ما ومطمئنا با شرایط فعلی مراجعه افراد داوطلبانه است. با توجه به این تجربیات چندساله، امکانات فعلی‌مان صرفا جوابگوی پذیرش مراجعین به صورت داوطلب است . اگر بخواهیم رویکردمان را تغییر دهیم مطمئنا  نیازمند تاسیس نهاد دیگری هستیم .البته  این نظری کاملا شخصی است لذا خود من هم  من به این مسئله قائل نیستم که مراجعه افراد به مرکز باید داوطلبانه باشد. لذا باید فرایندی را  ترسیم کنیم با هرعنوانب مثلا" به اسم مراقبت اجباری ، والبته  نه صرفا" به لحاظ امنیتی بلکه مراقبت اجتماعی که در محیط اجتماع صورت گیرد که این مسئله برای بعضی از افراد آزاد شده  ونهایتا" اجتماع بسیار مفید خواهد بود.

منظور شما از کنترل و نظارت اجتماعی چیست؟

تغییر در فرایند مددکاری، ایجاد مددکاری محله‌محور و یا به اصطلاح  مددکار پاتوق که در محیط اجتماع حضور مستمر برای کمک به افراد داشته باشد. این امر  نیازمند فرایندی است تا طی آن دستگاه‌هایی که در این زمینه باید خدماتی دهند شناسایی شوند، همچنین قوانین واضحی در این زمینه می بایست  تدوین شود تا به طور کلی ما بتوانیم روی این افراد در اجتماع، کنترل اجتماعی داشته باشیم و مهم‌ترین مسئله این افراد هم مسئله کار است. اگر یک  دسته از قوانینی درنظر گرفته و اجراء شود که در محیط اجتماع بشود افراد را کنترل اجتماعی کرد بسیاری از  مشکلاتی که از مجرمین تکراری بر دستگاه قضایی تحمیل می شود مرتفع ویا بسیار از شدت آن کاسته خواهد شد.

منظور شما  دستبند الکترونیک است؟

 بحث من بحث وجود حس‌گری مثل دستبند و پابند مغناطیسی که در بعضی فیلم‌ها دیده می‌شود، نیست. این مسئله  شاید برای برخی افراد بیمار اجتماعی کارکرد داشته باشد ،   اما  فراموش نکنیم ما با انسان سر و کار داریم.  همین‌طور که ما مثلا برای افراد معلول جسمی، فضایی ویا یک محورهای خاصی را در نظر می‌گیریم ، ایا  نباید با نگاهی دیگر  به بحث شخصیت افراد ومشکلات روحی و روانی پرداخت.از نظر من  می باید حتما" باید به آن نگاه ویژه‌ای داشت اگر بدانیم که  این افراد افرادی هستند که آستانه تحمل آنها به نسبت سایر افراد اجتماع پایین‌تر است. آنگاه با ید کوشید تا با شناسایی و  دسته‌بندی  متناسب با سن‌شان ، جرم‌شان و تعدد جرم‌شان  کدام‌یک از این دسته ها احتمال تکرار جرم‌شان بیشتر است. لذا باید روی آنها کار شود تا فرایند جامعه‌پذیری و کنترل اجتماعی را  درمحیط اجتماع  برنامه ریزی واجراء کنیم .

نتیجه این اقدامات چه خواهد بود؟

ما در این سیستم اگر هزینه بکنیم مطمئنا در جایی دیگر از هزینه‌های دیگری پیشگیری می‌شود که نفعش برای خودمان است. هم امنیت اجتماعی را گسترش می‌دهیم و هم از هزینه‌هایمان حتما در درازمدت کم خواهد شد.

کدام دستگاه‌ها مکلف به یاری رساندن به شما هستند؟

در بحث زندانیان آزادشده دستگاه‌های زیادی هستند که می‌توانند به ما کمک کنند. کمیته امداد، بهزیستی، انجمن‌هایی که در این زمینه هستند. فنی حرفه‌ای و گروهها و اصناف و بسیاری از طیفها  هستند که می توانند به ما والبته درنهایت به اجتماع و البته اگر دقیق تر بنگریم به خودشان کمک کنند . البته در زندان ودرحین تحمل کیفر افراد آموزش  شغلی وحرفه ای  را طی می کنند و موفق به اخذ مدرک فنی حرفه‌ای می‌شوند . درکنار آن هستند  افراد بسیاری که در جامعه افرادی سالم و موفق بوده اند و طی یک مشکل مالی به زندان رفته اند مانند یک مخترع و.. به هرحال برای امر کمک به زندانیان آزاد شده نیازمند یک عزم ملی هستیم..

یک مخترع در زندان؟

بله موارد بساری را داریم که به دلایل مختلف از جمله شکست های مالی  تحمل کیفر داشته اند ، به طور مثال موردی را داشتیم که فرد زندانی یک  اختراع ثبت شده جهانی داشت او کم‌مصرف‌ترین لامپ دنیا  را که نشکن هم هست  اختراع و ثبت کرده بود. این آدم به علت شکست مالی در زندان بوده او اکنون نیازمند دستگیری است. این افراد عموما  خودشان یک مثالی دارند و می‌گویند که از اسب افتادیم، از اصل که نیفتادیم و واقعا هم همین‌گونه است. خیلی از این افراد نیازمند نگاه ویژه‌ای هستند.

اکثر افرادی که به مرکز مراقبت مراجعه می‌کند به علت شکست مالی زندان بوده‌اند؟

اینجا همه نوع مددجویی با هر سابقه وجرمی داریم . اما ما درمددکاری اصلی به نام اصل پذیرش داریم  مطابق این اصل  فارغ از نوع جرم، تعداد جرم و شکل ، جنس و حتی ملیت آن می‌گوییم که این فرد یک  انسان است وبه دلیل مقام انسانی که دارد پذیرش می شود.

افراد نیازمند به کمک را چگونه شناسایی می‌کنید؟

برای تشخیص این‌که کدام فرد نیازمند کمک است پس از اخذ درخواست مکتوب او ، مصاحبه‌ای با او می‌شود ومتعاقب آن درمرحله بعد پیشینه‌ای که داشته از طریق بازدید منزل وگفت وگو با خانواده او بررسی می‌شود.وسپس متناسب با نیاز شناسایی شده برای افراد افرا د برنامه حمایتی طراحی میشود.

بنا براین این‌گونه نیست که یک نسخه واحدی نوشته شده باشد و بخواهیم برای تک‌تک افراد آن را پیاده کنیم. در بعضی از موارد می‌توان گفت که طیف‌هایی از مشکلات  هستند که مشابه‌اند مثل بحث بیکاری که عمومی است. ولی اینکه چه طرحی را برای آنها پیاده کنیم بسته به نظر روان‌شناس، مددکار و سایر کارشناسان  ما دارد که بعضی از مشاغل هستند که  صلاح نیست  که این فرد انجام دهد لذا سوقش می‌دهند به مسیری که احتمال موقیت بیشتر وچالش کمتری داشته باشد  لذا شناسایی نیازمندی  افراد با نظر کارشناسی است.

تا چه میزانی توانسته‌اید در این زمینه موفق باشید؟

نمی‌توانم بگویم خیلی زیاد خوب بوده، متناسب با  نیروی که تعریف شده و امکاناتی که داریم در این حد و حدود خوب بوده است  اما آن چیزی که چشم‌انداز ماست برای رسیدن به آن باید بیشتر کار کنیم، نیازمند کارهای فرهنگی بیشتری هستیم . برای بالا بردن زمینه پذیرش اجتماعی و همچنین  بازنگری قانون سوء پیشنه قانون‌گذاران  وافراد خبره وآگاه قضایی  می بایست یک نگاه ویژه‌ای دشته باشد تا موضوع سوءپیشینه کیفری حل شود . البته دراین خصوص  در سالهای گذشته شنیدم که دفتر تدوین قوانین قوه محترم قضائیه  بر روی این مسئله کار کرده و امیدواریم که هرچه زودتر نتیجه آن را شاهد باشیم  .

سنجه ارزیابی شما برای موفقیت عملکرد مرکز مراقبت بعد از خروج چیست؟

ما اینجا اصل کنترل کیفیتی را داریم که عدم بازگشت زندانی آزادشده به زندان است که  اصل مهم و هدف اصلی تاسیس این مرکز بوده است، با این آماری که ما داشتیم که مددجویانی که به این مرکز مراجعه کردند نسبت به آنهایی که مراجعه نکردند درصد بازگشتشان به زندان بسیار ناچیز وغیر قابل مقایسه است و این موضوعی است که باعث می‌شود به آن افتخار کنیم. هم اکنون مددجویانی که به مرکز مراجعه وازخدمات مرکز بهره مند شده اند کمتر از 3 درصد بازگشت مجدد به زندان داشته اند.

برسیم به بحث شیرین بودجه، بودجه  این مرکز  چه‌مقدار است و کفاف هزینه های شما را می‌دهد؟

می توان گفت تنها اعتباری قابل اعتنایی که داریم ما  اعتبارات  اشتغال  است البته درکنار آن اعتباراتی برای آموزش فنی حرفه‌ای همچنین  در بحث درمان ( پرداخت هزینه بیمه درمانی ) به صورت محدود داریم که جوابگوی نیازهای مادی مراجعین مرکز نیست ، به غیر از این دو مورد کمک‌های مالی دیگر صرفا از از طریق  انجمن داوطلبان خدمات اجتماعی و خیرین و نهادهای مردمی به صورت موردی تامین  می‌شود.

اما وام اشتغالی که ما درسال گذشته  پرداخت کردیم در حدود دو میلیارد و هشتصد میلیون بوده که وبه طور  کامل جذب شد..

برای جذب کمک‌های مردمی کاری تا کنون انجام داده اید؟

به منظور جذب کمک‌های مردمی و با توجه به اینکه ما یک مرکز دولتی هستیم، افراد دل‌سوخته و صاحب تخصصی که در این زمینه کار می‌کردند و با این مرکز آشنا بودند یک انجمن به نام انجمن داوطلبان خدمات اجتماعی به زندانیان آزاد شده تاسیس کردند که مجوزش از وزارت کشور در سال 1384 گرفته شده، و حساب مردمی دارد.

افرادی که در این مجموعه کار می‌کنند به صورت کاملا داوطلبانه و بدون هیچ چشم‌داشت مالی ارائه خدمات مددکاری  ومشاوره ای می‌کنند ما مددجویانی که نیاز به ارائه خدمات مالی دارند بدلیل محدودیت اعتبارات مالی به انجمن ارجاع می‌دهیم و آنها از طریق خیرینی که با این مجموعه ارتباط دارند به رفع مشکلات آنها  درحد امکانات ومقدورات کمک می کنند  وازجمله خدمات این انجمن در زمینه‌هایی مثل کمک به اشتغال موردی، بحث اسکان موقت ویا ودیعه اسکان برای گروههای درمعرض آسیب از مددجویان ، هزینه درمان و موارد آموزشی است.

آیا اگر موردی باشد که نیازمند کمک باشد شما برای جذب کمکهای مردمی رسانه‌ای می‌کنید؟

حتما ، البته تا به حال  وبنا به دلایل مختلف رسانه‌ای نشده ولی در جلسه‌ای که اخیرا درانجمن داشتیم قرار شد که این موضوع درحد بضاعت انجمن رسانه‌ای شود .