شرایط صدور حکم قصاص

قصاص از «قص» گرفته شده و در زبان عربی وقتی یک امر دو بار تکرار شود لفظ «قصه» را به‌کار می‌گیرند. قصاص در لغت به‌معنای دنبال کردن و پیگیری کردن است.

قصاص در اصطلاح به معنای قتلی است که به دنبال قتل دیگر می‌آید و در جایی دیگر قصاص به معنای پیگیری کردن اثر جنایت به‌گونه‌ای است که قصاص‌کننده (یا اولیای دم) همان جنایتی را بر جانی وارد کنند که جانی بر او یا مقتول وارد کرده است.

 حکم قصاص در فقه اسلامی

مهمترین آیه‌ای که درباره قصاص در قرآن ذکر شده، آیه 178 سوره بقره است.

«ای کسانی که ایمان آورده‌اید. بر شما درباره کشته‌شدگان قصاص نوشته و مقرر شده آزاد در برابر آزاد و برده در برابر برده و زن در برابر زن. پس هر که از جانب برادر خود مورد چیزی از عفو قرار گرفت پس پیروی از معروف و پرداخت دیه به او به نیکی و احسان. این تخفیفی و رحمتی است از طرف پروردگارتان پس هر که بعد از این عفو تجاوز کرد او را عذابی دردناک خواهد بود.»

قصاص، مجازات علیه جسم و جان است. قرآن کریم علی‌رغم تاکید بر مطلوب بودن عفو مجرمین، پذیرش اصل قصاص را موجب حیات جامعه بشری دانسته است.

 تعریف قصاص در قانون مجازات اسلامی

قانونگذار در قانون مجازات اسلامی مصوب سال 1392 درباره مجازات قصاص مباحثی را مطرح کرده که از ماده 289 تا 295 این قانون درباره جنایت بر نفس و حکم آن که قصاص است، سخن به میان آورده است.

قانون مجازات اسلامی جنایات را این‌گونه تقسیم‌بندی کرده است؛ جنایت عمدی و جنایات غیرعمدی که غیرعمدی نیز به شبه‌عمدی و خطایی تقسیم می‌شود.

بنابر قانون مجازات اسلامی، فرد در صورتی به قصاص محکوم می‌شود که نوع واردشده جنایت عمدی باشد.

به بیان دیگر از یک طرف هم قصد فعل را داشته باشد هم قصد نتیجه؛ یا از طرف دیگر قصد فعل را دارد و نوع وسیله هم کشنده است ولی قصد نتیجه ندارد و قصد انجام فعل را نسبت به مجنی علیهی دارد که دارای شرایط عادی نیست مانند بیمار یا کودک. در این موارد جنایت عمدی است و فرد به قصاص محکوم می‌شود.

 قصاص چه شرایطی دارد؟

شرایط قصاص به مجموعه اوضاع و احوالی گفته می‌شود که اگر در مجنی‌علیه و جانی وجود داشته باشد و ثابت شود جانی به سزای اعمال خود می‌رسد.

ازجمله شریط قصاص آن چیزی است که در آیه 178 سوره بقره بیان شده است.

همانطور که از نص قرآن برمی‌آید برای قصاص باید بین مجنی‌علیه و جانی از لحاظ حریت تساوی وجود داشته باشد. حریت یعنی آزاد بودن فرد از تملک به شخصی؛ و در برابر عبد و بنده قرار می‌گیرد که در ماده 301 قانون مجازات اسلامی توضیح داده شده است.
زن در مقابل زن قابل قصاص است و همچنین مرد در برابر زن مشروط بر رد فاضل دیه و زن در برابر مرد بدون رد هیچ‌گونه مازادی.

از سایر شرایط قصاص تساوی در دین است. هیچ گاه یک فرد مسلمان برای مجنی‌علیه کافر قصاص نمی‌شود و فقط از باب عادت نشدن چنین جنایتی تعزیر خواهد شد که در ماده 301 قانون مجازات اسلامی توضیح داده شده است ولی اگر کافری موجب جنایتی بر مسلمان شود حق قصاص پابرجاست.

مجنی‌علیه باید محقون‌‌الدم باشد. به عبارت دیگر باید خونش قابل احترام باشد که در مقابل مهدورالدم قرار میگیرد.

این به آن معنا نیست که اولیای دم مقتول می‌توانند به تنهایی جانی را قصاص کنند زیرا این امر نیاز به اجازه مقام قضایی دارد و اگر بدون اجازه چنین عملی را مرتکب شوند، طبق قانون مجازات تعزیر می‌شوند.

از شرایط دیگر حکم قصاص، کامل بودن عقل جانی و مجنی‌علیه است. بنابراین دیوانه در مقابل عاقل قصاص نمی‌شود و عاقل هم در برابر دیوانه قصاص نمی‌شود. به دیل اینکه در عقل تساوی ندارند و فقط دیه دیه ثابت می‌شود که در ماده 305 توضیح داده شده است.
ذکر چند نکته دراین قسمت خالی از لطف نیست.

پدر در مقابل کشتن فرزند خود اعم از اینکه دختر باشد یا پسر قصاص نمی‌شود. ولی مادر اگر فرزند خود را به قتل برساند حکم قصاص دارد. عکس این موضوع امکان‌پذیر نیست.

جنایت عمدی نسبت به مجنی‌علیه نابالغ، موجب قصاص می‌شود که در ماده 304 قانون مجازات اسلامی به آن اشاره شده است.

جنایت عمدی بر جنین هرچند بعد از دمیده شدن روح باشد موجب قصاص نمی‌شود و فقط مرتکب تعزیر خواهد شد که در ماده 306 قانون مجازات اسلامی به آن پرداخت شده است.

 ادله اثبات قصاص

ادله اثبات قصاص، به مجموعه دلیل‌‌هایی گفته میشود که باعث محکم شدن اتهام جنایت از طرف جانی بر مجنی‌علیه میشود که عبارت از اقرار، شهادت شهود، قسامه و علم قاضی است.

اقرار عبارت از اخبار شخص به ارتکاب جرم از جانب خود است. مبنای این ادله روایتی از پیامبر اکرم (ص) است که میفرماید: اقرار العقلا علی انفسهم جایز.

شهادت شهود عبارت از اخبار شخصی غیر از طرفین دعوی به وقوع یا عدم وقوع جرم توسط متهم یا هر امر دیگری نزد مقام قضایی است.

قسامه عبارت از سوگندهایی است که در صورت فقدان ادله دیگر غیر از سوگند منکر و وجود لوث، شاکی برای اثبات جنایت عمدی یا غیرعمدی یا خصوصیات آن و متهم برای دفع اتهام از خود اقامه می‌کند.

علم قاضی عبارت از یقین حاصل از مستندات بین در امری است که نزد او مطرح می‌شود. در مواردی که مستند حکم علم قاضی است او موظف است قرائن و امارات مستند علم خود را به طور صریح در حکم قید کند.

 صاحبان حق قصاص چه کسانی هستند؟

صاحبان حق قصاص شامل افرادی است که حق قصاص به آنها تعلق دارد و می‌توانند اجرای آن را از مقام قضایی بخواهند.

طبق آنچه در قانون مجازات اسلامی بیان می‌شود ولی‌‌دم همان ورثه مقتول است به جز زوج یا زوجه او که حق قصاص ندارد. یعنی زن و شوهر ولی دم یکدیگر نیستند.

صاحبان حق قصاص می‌توانند سه تصمیم نسبت به جانی اعمال کنند: گرفتن قصاص، دریافت دیه جایگزین قصاص و نیز عفو یعنی نه دیه گرفته می‌شود و نه حکم قصاص.

طبق ماده 350 قانون مجازات اسلامی اگر اولیای دم مقتول متعدد (بیش از یک نفر) باشند حق قصاص برای همه آنها وجود دارد.