شرایط و آثار حقوقی وصیت تملیکی

به‌طورکلی وصیت به این معناست که انسان سفارش کند بعد از مرگش برای او کاری انجام دهند یا بگوید بعد از مرگش چیزی از اموال او برای کسی باشد یا برای فرزندان خود قیّم (سرپرست) مشخص کند. وصیت باید برای انجام امور مشروع باشد. چرا که اگر برای امور غیرمشروع باشد باطل است.

وصیت تملیکی یعنی کسی عین یا منفعتی از مال خودش را برای زمان بعد از مرگش به دیگری، به‌طور مجانی، واگذار کند. با این نوع وصیت، شخص می‌تواند تا حدودی تکلیف بخشی از اموال خود را مشخص کند. مانند اینکه وصیت کند اموالش برای ساخت بیمارستان، دانشگاه، مسجد و… صرف شود یا اینکه به اشخاص خاصی داده‌ شود. البته باید به یاد داشته باشیم که شخص وصیت‌کننده تنها می‌تواند یک‌سوم تمام دارایی‌هایش را وصیت کند و بیش از این مقدار را اجازه ندارد مگر اینکه ورثه اجازه‌ دهند. منظور، یک‌سومِ اموالی است که در زمان فوت وصیت‌کننده به او تعلق دارد؛ یعنی اگر وصیت‌کننده بیشتر از یک‌سوم اموال خود را وصیت کند، این وصیت به‌شرطی صحیح است که ورثه میزان اضافه بر یک‌سوم را اجازه دهند.

 موصی یا وصیت‌کننده

موصی یا وصیت‌کننده کسی است که مال یا منفعتی را به‌طور مجانی به دیگری برای بعد از مرگش واگذار می‌کند. موصی باید عاقل باشد و به سن بلوغ رسیده باشد و با رضایت و اختیار خود وصیت را انجام دهد. بنابراین اگر کسی در حال مستی یا بیهوشی یا به اجبار وصیت کند، وصیت او باطل است چرا که این وصیت با اراده و تعل صورت‌نگرفته ‌است و از طرفی موصی باید بتواند در اموالش تصرف کند؛‌ مثل این که ورشکسته نباشد.

 موصی‌له

موصی‌له کسی است که به واسطه وصیت، مالی به او داده می‌شود. موصی‌له باید هنگام وصیت موجود باشد و بتواند مالک چیزی بشود که برای او وصیت شده است هرچند جنینی باشد که در شکم مادر است؛ اما اگر به کلی وجود نداشته باشد، وصیت برای او صحیح نیست. اما اگر زنی جنینی را حامله باشد می‌توان برای او مالی را وصیت کرد. در این صورت اگر آن جنین حتی برای لحظاتی کوتاه زنده به دنیا بیاید و سپس بمیرد صاحب آن مال می‌شود اما اگر از ابتدا مرده به دنیا بیاید، آن مال به سایر ورثه می‌‌رسد.

 موصی‌به

موصی‌به مورد یا موضوع وصیت و آن مال یا منفعتی است که مورد وصیت قرار‌ گرفته است. این مال باید قابل انتقال باشد مثل اینکه وقفی نباشد.

به گزارش مهداد، وصیت تملیکی یک عقد است و مانند سایر عقود نیازمند دو طرف است تا با ایجاب و قبول واقع شود.

ایجابِ وصیت تملیکی به این معنا است که موصی با قصد و رضایت خودش اعلام ‌کند که بعد ازمرگش مالی یا منفعتی به ملکیت موصی‌له در‌بیاید و موصی‌له هم باید قبول کند تا وصیت تحقق پیدا کند. بنابراین صرف اینکه فردی (موصی) وصیت کند که بعد از مرگش عین یا منفعتی از اموالش به فرد دیگر(موصی‌له) داده‌ شود، کافی نیست. بلکه طرف وصیت، یعنی شخصی که به نفع او وصیت شده است نیز، باید قبول کند. در اینجا یک استثنا وجود دارد و آن اینکه، اگر وصیت برای امور عام‌المنفعه باشد مانند وصیت به فقرا و مساکین یا قشر خاص، قبول وصیت از طرف آنها شرط نیست.

زمان قبول وصیت اهمیت دارد چرا که اگر قبول وصیت قبل از فوت موصی باشد، تأثیر ندارد و قبول یا رد وصیت پس از فوت موصی موثر است. بنابراین هر تصمیمی که موصی‌له در زمان حیات موصی گرفته باشد، قابل تغییر است.

لذا اگر قبل از فوت موصی، وصیت را قبول کند بعد از فوت نیازی به قبول دوباره نیست و اگر پیش از فوت موصی وصیت را رد کرده باشد، یعنی آنچه موصی، به نفعش وصیت کرده است را نپذیرد، پس از فوت موصی می‌تواند آن را قبول کند. اما اگر بعد از فوت موصی آن را رد کرد، دیگر حق ندارد قبول کند چون با رد او، وصیت ساقط شده و دیگر چیزی برای قبول باقی‌ نمانده است.

رد کردن وصیت تشریفات خاصی لازم ندارد. ممکن است لفظی یا کتبی باشد یا صریح یا غیرمستقیم. از طرفی، موصی تا زمانی که زنده است می‌تواند از وصیت خود رجوع کند. حتی اگر موصی‌له آن را قبول کرده باشد. در واقع انتقال مالکیت و خروج مال مورد وصیت از دارایی موصی، به نفع موصی‌له، با مرگ موصی اتفاق می‌افتد و تا پیش از آن هیچ‌گونه انتقالی صورت نمی‌گیرد. در مورد پذیرش مورد وصیت‌، موصی‌له می‌تواند فقط قسمتی از وصیت را بپذیرد، و ملزم نیست که تمام آن را بپذیرد. حال اگر موصی چندین وصیت‌نامه داشته باشد، باید به کدام یک عمل کرد؟ در این صورت باید به آخرین وصیت و اراده‌ وصیت‌کننده عمل شود. به همین دلیل اگر وصیت‌کننده یک بار وصیت کند و پس از آن وصیت دیگری انجام دهد، بر اساس ماده‌ 839 قانون مدنی، وصیت دومِ فرد به عنوان آخرین اراده‌ او ملاک عمل خواهد بود. طرف وصیت می‌تواند هر کسی باشد. ممکن است ورثه باشند یا غیر از آنها و حتی می‌توان به نفع صغیر و مجنون هم وصیت کرد. اما از آنجایی که این افراد اهلیت ندارند، قبول یا رد وصیت باید از طرف ولی آنها صورت بگیرد. وقتی موصی نسبت به اموال خود وصیت انجام می‌دهد، بعد از فوتش، ورثه حق تصرف در اموال او را ندارند تا ‌زمانی ‌که موصی‌له قبول یا رد خود را نسبت به وصیت اعلام‌ کند. یعنی ابتدا باید حق موصی‌له از اموال میت داده‌ شود و پس از آن تقسیم سهم ورثه صورت بگیرد. حال اگر موصی‌له سکوت کند این سکوت او، نه نشانه قبول، و نه نشانه رد است. بلکه باید نظر خود را اعلام کند و اگر تأخیر اعلام (قبول یا رد) باعث ضرر رسیدن به ورثه شود، دادستان موصی‌له را مجبور می‌کند که تصمیم خود را هرچه سریع‌تر اعلام کند. ‍در نهایت بد نیست به این نکته اشاره کنیم که همه ما ممکن است مواردی را دیده‌ باشیم که فردی به یکی از نزدیکان خود گفته «از ارث محرومت می‌کنم» سوالی که پیش می‌آید این است که آیا از طریق وصیت کردن حق چنین کاری را دارد؟ پاسخ این است که خیر. در عالم حقوق امکان انجام چنین کاری وجود ندارد. هیچ‌کس نمی‌تواند به موجب وصیت یک یا چند نفر از ورثه‌ خود را از ارث محروم کند. چنین وصیتی صحیح نیست. البته ممکن است فرد در زمان حیات خود، اموال و دارایی‌هایش را به خواست و اراده خود بین وراث بعدی یا بعضی از آنها تقسیم و اموال را به آنان انتقال دهد. در این صورت مالی به عنوان ترکه باقی نمی‌ماند که به وسیله ارث منتقل شود.