آشنایی با مفهوم عده در شرع و قوانین

 «عدّه» مدت زمانی است که زن پس از جدایی یا مرگ شوهرش باید از ازدواج خودداری کند. این مدت با توجه به نوع پایان ازدواج (مرگ همسر یا طلاق یا فسخ نکاح)، نوع ازدواج (دائم یا موقت) و شرایط باروری زن یا بارداری او متغیر است.

مفهوم عدّه یا عدت در لغت به معنی شمار و جماعت و گروه است؛ در فرهنگ‌های لغت عبارت «عدّه گرفتن» کنایه از خانه‌نشینی و «عدّه غم» به معنای دوران اندوه و افسردگی است. موضوع عدّه در قرآن کریم به صراحت مورد اشاره قرار گرفته و از احکامی است که به طور مستقیم از قرآن کریم مستفاد شده است.  در خصوص عدّه طلاق در آیه اول سوره مبارکه طلاق و در خصوص عدّه وفات در آیه 234 سوره مبارکه بقره به تصریح سخن گفته شده است؛ آنگونه که مفسران قرآن کریم گفته‌اند، فلسفه وضع «عدّه» جلوگیری از اختلاط نسل و احترام به رابطه زناشویی سابق  است البته احکام مربوط به «عدّه» در جایی هم که احتمال اختلاط نسل وجود ندارد، نیز جاری است،‌ و بنابراین بسیاری از فقها و مفسران، حکم عدّه را تعبدی دانسته و از حکمت آن اظهار بی‌اطلاعی می‌‌کنند.

«عدّه» با توجه به شرایط گفته شده، دارای انواع مختلفی است که هریک به تفصیل مورد بحث قرار می‌گیرد.

 عدّه وفات

«عدّه وفات» مدتی است که زن بعد از مرگ شوهر باید برای اختیار شوهر دیگر صبر کند که این مدت بر اساس نص صریح قرآن کریم، چهار ماه و ده روز تعیین شده است. در آیه 234 سوره مبارکه بقره آمده است که «وَ الَّذینَ یُتَوَفَّوْنَ مِنْکُمْ وَ یَذَرُونَ أَزْواجاً یَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ عَشْراً»(کسانى که از شما بمیرند و زنانى بر جاى گذارند، آن زنان باید که چهار ماه و ده روز انتظار کشند)

این حکم قرآنی دقیقا در فقه اسلامی نیز منعکس شده و بر این اساس در ماده 1154 قانون مدنی آمده است: «عدّه وفات چه در دائم، چه در منطق در هر حال چهارماه و ده روز است»

اگر زنی از شوهرش باردار باشد و همسر وی در حین بارداری زن فوت کند، در این صورت عدّه زن تا زمان وضع حمل ادامه خواهد داشت. بر این اساس در ادامه ماده 1154 قانون مدنی آمده است: «... مگر اینکه زن حامله باشد که در این صورت عدّه وفات تا موقع وضع حمل است، مشروط بر اینکه فاصله بین فوت شوهر و وضع حمل از چهار ماه و ده روز بیشتر باشد و الا مدت همان چهار ماه و ده روز خواهد بود. »

 عدّه طلاق

«عدّه طلاق» مدتی است که زن باید پس از جدایی از همسرش از ازدواج و رابطه با دیگران خودداری کند.  عدّه طلاق در خصوص زنان باردار و غیرباردار متفاوت است.

الف) عدّه زن آبستن

همانطور که در خصوص عدّه وفات گفته شد، عدّه زن آبستن در طلاق هم تا زمان وضع حمل ادامه دارد.(مستفاد از ماده 1153 قانون مدنی)

ب) عدّه زن غیر آبستن

عدّه طلاق برای زن غیرآبستن بنابر آنچه که در متون فقهی آمده است برابر با سه طهر تعیین شده است. طهر در لغت به معنای پاک شدن و در اصطلاح فقهی و حقوقی به معنای پاکی زن از عادت زنانگی و نیز مدتی که بین دو عادت زنانگی قرار گیرد، است. چنانچه زنی در سن عادت باشد، اما عادت ماهانه رو مشاهده نمی‌کند بنابر آنچه که در فقه و حقوق آمده، سه ماه تعیین شده است. در ماده 1151 قانون مدنی آماده است که «عدّه طلاق و عدّه فسخ نکاح سه طهر است، مگر اینکه زن با اقتضای سن عادت زنانگی نبیند که در این صورت عدّه او سه ماه است.»

 عدّه فسخ نکاح

فسخ نکاح مفهومی متفاوت از طلاق است و در صورتیکه عیوب مشخصی در مرد یا زن وجود داشته باشد و طرفین پس از عقد به عیوب پی ببرند، برای زن یا شوهر حق فسخ و اتمام رابطه زوجیت وجود دارد. بر اساس ماده1122 قانون مدنی، وجود سه عیب در مرد موجب حق فسخ زن خواهد بود: 1- عنن2 – خصاء3 - مقطوع بودن آلت تناسلی .

بر اساس ماده 1123 قانون مدنی هم وجود شش عیب در زنان، موجب حق فسخ برای مرد خواهد بود: 1- قرن. 2- جذام  3- برص 4- افضاء5 - زمین گیری 6 - نابینائی از هر دو چشم .

اگر زن یا مرد به دلیل وجود عیب در طرف دیگر نکاح را فسخ کنند، در این صورت زن باید مطابق ماده 1151 قانون مدنی، سه طهر یا اگر با اقتضای سن، عادت زنانگی نمی‌بیند، سه ماه عدّه نگه دارد.

  عدّه ازدواج موقت

در ازدواج موقت عدّه زن باردار مثل نکاح دائم تا زایمان و عدّه مرگ همسر 4 ماه و 10 روز است. اما عدّه پایان فسخ یا بذل مدت کمتر از نکاح دائم یعنی دو طهر( دو بار قاعدگی و پاک شدن) است. در زنانی که با وجود عدم یائسگی، عادت نمی‌بینند هم این مدت 45 روز است. (مستفاد از ماده 1152 قانون مدنی)

 عدّه همسر غایب مفقود الاثر

غایب مفقود الاثر کسی است که از غیبت او مدت نسبتاً زیادی گذشته باشد و از او به هیچ وجه خبری بدست نیاید. در این صورت همسر این فرد می‌تواند از دادگاه تقاضا کند تا او را طلاق دهد.

بر اساس ماده 1156 قانون مدنی، زنی که شوهر او غایب مفقودالاثر بوده و حاکم او را طلاق داده باشد باید از تاریخ طلاق عدّه وفات نگاهدارد.

 زنانی که عدّه ندارند

بر اساس آنچه که در قرآن، روایات و فقه اسلامی آمده است، همه زنان باید عدّه وفات را نگه‌دارند اما سه دسته از زنان بر اساس آنچه که در فقه و قانون آمده است، «عدّه» طلاق، فسخ نکاح یا بذل مدت ندارند.

 الف) عدّه زن یائسه

زن یائسه یعنی زنی که دیگر عادت ماهانه نمی‌بیند(این سن برای زنان عادی 50 سال و برای زنان سیده تا 60 است)، عدّه طلاق، عدّه فسخ نکاح و عدّه انقضاء یا بذل مدت در ازدواج موقت ندارد.

 ب) زن غیرمدخوله

زنی که در نکاح دائم یا موقت با مردی باشد اما با مرد نزدیکی نداشته باشد و در همان حالت طلاق بگیرد، یا نکاح را فسخ کند یا مدت ازدواج موقت منقضی شود، عدّه ندارد. بر اساس ماده 1155 قانون مدنی «زنی که بین او و شوهر خود نزدیکی واقع نشده و همچنین زن یائسه نه عدّه طلاق دارد و نه عدّه فسخ نکاح ولی عدّه وفات در هر دومورد باید رعایت شود.»

 ج) زن نابالغ

اگرچه در قانون مدنی، ازدواج دختران نابالغ به رسمیت شناخته نشده تا بخواهد در خصوص طلاق آنها حکمی صادر کند، اما بر اساس فتوای فقها، زن نابالغ، پس از طلاق، عدّه ندارند. البته همانطور که گفته شد، دختر نابالغ هم در صورت فوت شوهرش باید عده نگه دارد.