اعتبار اسناد الکترونیکی در محاکم قضایی

فناوری‌های جدید ارتباطی روش‌هایی را برای نگارش و امضا به وجود آورده‌‌اند که کاملا متفاوت از شیوه‌های سنتی است. ارسال متن از راه دور توسط دورنگار اسکن امضای دستی و ضمیمه کردن آن به یک سند الکترونیکی، امضای دیجیتال که با استفاده از شیوه‌های ریاضی به وجود آمده و به یک سند الکترونیکی ضمیمه می‌شود، همگی در این شمارند.

 براین اساس این پرسش مطرح می‌شود که آیا نوشته ها و امضاهای الکترونیکی می‌توانند معادل نوشته و امضای دستی باشند و ضوابط قانونی راجع به لزوم کتبی بودن و امضا شدن را تامین کنند؟ از طرف دیگر اعتبار اسناد و ادله الکترونیکی در برابر اسناد و ادله عادی و سنتی به چه میزانی است؟

برای پاسخ به این پرسش و آشنایی بیشتر با اسناد، ادله و امضاهای الکترونیکی گفت‌وگویی را با دکتر مرتضی شهبازی‌نیا و عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس ترتیب داده ایم که قسمت اول آن در پی می‌آید.

همان‌طور که می‌دانید امروزه با گسترش فناوری اطلاعات دسته جدیدی از ادله و اسناد الکترونیکی به منصه ظهور رسیده است. این اسناد و ادله که تحت عنوان اسناد و ادله الکترونیکی شناخته می‌شوند، چه خصوصیاتی دارند؟

ادله الکترونیکی نسبت به ادله سنتی بسیار قابل تغییرتر و قابلیت دستکاری بیشتری دارند و احتمال جعل در آنها بسیار بیشتر است. به این ترتیب برای این‌که دادگاه بتواند به استناد یک دلیل الکترونیکی حکم صادر کند باید اصالت آن دلایل را احراز کند. همان‌طور که می‌دانیم حجم بسیار زیادی از معاملات و مبادلات مالی در دنیای امروز از طریق سیستم مجازی رایانه‌ای و فضای سایبر صورت می‌گیرد؛ لذا ادله الکترونیکی در حال حاضر نقش بسیار زیادی در این حوزه ایفا می‌کنند و بخش مهمی از حقوق و تعهدات مردم مستند به این ادله الکترونیکی است. از طرف دیگر این دسته از اسناد و دلایل جدید قابل تغییر هستند. همین موضوع نشان‌دهنده اهمیت احراز اصالت ادله و اسناد الکترونیکی است. به هر حال دادگاه در صورتی که اصالت این اسناد خاص مورد انکار و تردید قرار گرفته باشد یا نسبت به آنها ادعای جعل شده باشد، باید اصالت آن را احراز کند تا بتواند آن را مستند حکم خود قرار دهد.

به نظر شما اساسا چه روش‌هایی برای خدشه وارد کردن به اصالت اسناد الکترونیکی وجود دارد؟

قبل از پاسخ به این سوال ابتدا باید گفت زمانی که یک فایل یا داده رایانه‌ای ایجاد می‌شود، در جاهای مختلف سیستم رایانه‌ای آثار و نشانه‌هایی از آن فایل یا داده دیده می‌شود. به این ترتیب با یک بی دقتی این فایل یا سامانه از بین نخواهد رفت. این در وضعیتی است که آن دلیل یا سند الکترونیکی در یک سیستم رایانه‌ای باشد. اگر سیستم‌های رایانه‌ای دیگری نیز به آن رایانه متصل باشد، امکان وجود آن دلایل و اسناد الکترونیکی در دیگر سیستم‌های رایانه‌ای متصل نیز وجود دارد. به این ترتیب امحای داده یا سامانه رایانه‌ای تقریبا غیرممکن است. مگر این‌که سیستم رایانه‌ای به طور فیزیکی از بین برود که چه بسا ادله و اسناد الکترونیکی که به صورت فایل یا داده رایانه‌ای بر روی آن رایانه‌ ذخیره شده است، از بین برود. البته در این فرض هم ممکن است، آن فایل یا داده از سیستم رایانه‌ای تخریب‌شده به حافظه‌های دیگری نیز منتقل شده باشد.

در مقابل دستکاری ادله و اسناد الکترونیکی راحت است. دستکاری ادله الکترونیکی امر خیلی پیچیده‌ای نیست. فرض کنید که یک سند الکترونیکی به صورت یک ایمیل ارسال شده باشد. شما چه بسا می‌توانید با امکانات فنی که وجود دارد، باعث ایجا تغییر در مفاد آن سند یا دلیل الکترونیکی شوید. البته این تغییرات در اغلب موارد قابل کشف می‌باشد. یعنی در حقیقت کارشناس رایانه‌ای می‌‌تواند تاریخی را که در آن تاریخ ادله الکترونیکی مزبور تغییر یافته است را به راحتی شناسایی کند، ولی احتمال تغییر آن زیاد است، زیرا نسخه اصلی در ادله و اسناد الکترونیکی معمولا وجود ندارد.

اصل موضوع و شاید مهمترین نکته‌ای که در زمینه تفاوت احراز اصالت در اسناد و ادله الکترونیکی با اسناد و ادله سنتی وجود دارد، این است که در اسناد سنتی و کتبی نسخه اصل وجود دارد. یعنی در آنجا یک نسخه اصل است که اگر کسی بخواهد سند یا دلیل سنتی را دستکاری کند، تغییرات باید بر روی آن نسخه اصلی اعمال شود که این تغییرات هم طبیعتا مشخص می‌شود. ولی در ادله الکترونیکی هیچ نسخه اصلی وجود ندارد. زمانی که به عنوان مثال شما در حال تایپ متنی هستید، با مسامحه شاید بتوان گفت نسخه تایپ‌شده، نسخه اصل محسوب می‌شود. ولی به محض بستن سیستم رایانه‌ای تمامی نسخه‌های موجود در آن سیستم کپی تلقی شوند و از یکدیگر از این بابت که کدام اصل و کدام کپی هستند، قابل شناسایی دقیق نیستند. بنابراین با توجه به این‌که در اسناد و ادله الکترونیکی نسخه اصلی وجود ندارد، احتمال دستکاری در آنها کاملا وجود دارد و ما مبنایی برای تشخیص مغایرت اسناد الکترونیکی نداریم. حداقل نسخه اصلی در ادله الکترونیکی را از ظاهر آن نمی‌توان تشخیص داد، مگر آن‌که کارشناس آن را تشخیص دهد.

امضای الکترونیکی به عنوان یکی از مباحث نوظهور در معاملات و اسناد الکترونیکی شناخته می‌شود. به نظر شما مفهوم این نوع امضای جدید چیست؟

امضای الکترونیکی به نوبه خود دلیل اثبات دعوا محسوب نمی‌شود. امضای الکترونیکی در واقع سبب اعتبار اسناد الکترونیکی خواهد شد. سند الکترونیکی سندی است که منتسب به کسی است که آن را امضا کرده باشد.امضای الکترونیکی انواع و اقسام مختلفی دارد که طبیعتا با آن مفهومی که از امضای ادله سنتی در ذهن ما هست، کمی متفاوت بوده و با آن سازگار نیست. منظور از امضای الکترونیکی در این‌جا این است که با یک ابزار نشان داده شود که آن سند الکترونیکی منتسب به کسی که آن را صادر کرده است. در حقیقت هویت شخص را نشان می‌دهد.

اصولا امضای الکترونیکی چند قسم دارد؟

امضای الکترونیکی ممکن است از نوع زیست‌سنجی باشد. در توضیح این مطلب باید گفت که شما برای ورود یا روشن کردن بسیاری از وسایل الکترونیکی نیاز دارید که از مشخصات فیزیکی خود استفاده کنید. به عنوان مثال از طریق گذاشتن انگشت یا چشم یا صحبت کردن سیستم الکترونیکی عمل می‌کند. در واقع سیستم الکترونیکی براساس مشخصات فیزیکی صاحب آن رمزنگاری شده است که به این نوع امضای الکترونیکی، امضای زیست‌سنجی گفته می‌شود. نوع دیگر از امضای الکترونیکی عبارت است از امضای دیجیتالی. امضای دیجیتالی نوعی از امضای الکترونیکی است که مشتمل بر اعداد و ارقام و نظایر آن است که اینها می‌توانند به صورت عمومی تولید شوند یا از طریق سیستم‌های خاصی که طراحی شده است، امضای یونیک تولید می‌شود، یعنی امضای واحدی تولید می‌شود که این امضا در سراسر جهان یکی است و کسی شبیه به آن را ندارد و به این ترتیب انتساب آن امضای الکترونیکی به شخص امضاکننده قطعی است. مثلا فرض کنید که ایمیلی که شما از طریق دفاتر خدمات الکترونیکی و دفاتر گواهی امضای الکترونیکی می‌گیرید، این امضا یک امضای یونیک است و با پسوردی که به شما می‌دهند تا از طریق آن وارد ایمیل شوید، این امضای شما می‌شود و در صورتی که در آن ایمیل، داده پیامی مبادله شد، آن داده پیام دیگر منتسب به شما ست، زیرا آن رمز تنها در اختیار شما بوده است و در سراسر دنیا هم یکی است و در واقع منحصر به فرد است. به این ترتیب سند الکترونیکی هم که حاوی این امضا باشد، اعتبار بیشتری از اسناد عادی دارد.

چه انواع دیگری از امضاهای الکترونیکی در فضای مجازی وجود دارد؟

نوع دیگر امضای الکترونیکی، امضای گرافیکی است. خیلی از اوقات افراد در واقع از طریق سیستم‌های گرافیکی چیزی به صورت اشکال، تصاویر، اعداد یا ارقام گرافیکی را به ایمیلی که دارند، ملحق می‌کنند که از این طریق هویت دارنده اسناد و ادله الکترونیکی نشان داده می‌شود.

با توجه به نوع امضاهای الکترونیکی که مورد اشاره شما قرار گرفت، شرایط صحت این نوع امضاها چیست؟

این نوع امضاهای الکترونیکی شرایط صحت خاص و منحصر به فردی ندارد و مانند امضاهای سنتی هستند. یعنی نیازی نیست که امضای سنتی حتما شکل خاصی داشته باشد. امضا فقط نشان می‌دهد که کسی که سند سنتی را امضا می‌کند، هویتش چیست. به این ترتیب این نوع امضا شرایط خاصی ندارد. این موضوع در مورد امضاهای الکترونیکی هم صدق می‌کند. البته امضای الکترونیکی را به دو دسته اصلی تقسیم می‌کنند. یکی امضای مطمئن و دیگری امضای عادی و غیرمطمئن است. با توجه به این‌که امضاهای الکترونیکی مطمئن را دفاتر خدمات گواهی الکترونیکی مطمئن می‌دهند، امضایی است که منحصر به فردی است. یعنی شخص و مرجع ثالث صالحی به نام دفاتر مجاز گواهی الکترونیکی آنها را صادر می‌کنند و انتساب آن به طرف صادرکننده قطعی است و به این ترتیب ادعای انکار و تردید نسبت به آن امکان‌پذیر نیست. درنهایت ممکن است نسبت به آن ادعای جعل شود.