اقدامات تامینی و تربیتی در قانون مجازات جدید

نقش اخلاقی مجازات، تنها جبران عمل ارتکابی مجرم و جامعه نیست؛ از این رو جرم‌شناسان تاکید می‌کنند اعمال خشونت نسبت به محکومان توأم با مجازات، مانع از اصلاح مجرم در تحقق بخشیدن به اهداف مجازات، که همان پیشگیری از ارتکاب مجدد جرم است، می‌شود با این حال، به منظور جلوگیری از ارتکاب جرم مجدد و نظارت بر حالت خطرناک مجرم، تدابیری اندیشیده شده است که از آن به اقدامات تامینی و تربیتی یاد می‌شود این اقدامات عبارتند از تدابیری که برای مقابله با حالت خطرناک بعضی از افراد جامعه اتخاذ می‌شود

نقش اخلاقی مجازات، تنها جبران عمل ارتکابی مجرم و جامعه نیست؛ از این رو جرم‌شناسان تاکید می‌کنند اعمال خشونت نسبت به محکومان توأم با مجازات، مانع از اصلاح مجرم در تحقق بخشیدن به اهداف مجازات، که همان پیشگیری از ارتکاب مجدد جرم است، می‌شود. با این حال، به منظور جلوگیری از ارتکاب جرم مجدد و نظارت بر حالت خطرناک مجرم، تدابیری اندیشیده شده است که از آن به اقدامات تامینی و تربیتی یاد می‌شود. این اقدامات عبارتند از تدابیری که برای مقابله با حالت خطرناک بعضی از افراد جامعه اتخاذ می‌شود.

مکتب تحققی یا پوزیتیویست، بنیانگذار اقدامات تامینی و تربیتی است. امروزه کشوری وجود ندارد که مجازات را امری عبث تلقی و صرفا اقدامات تامینی و تربیتی را تجویز کند. اجرای این اقدامات گاهی ممکن است از طریق خنثی کردن و کنار نگاه داشتن مجرم یا کسانی که حالت آمادگی برای ارتکاب جرم مجدد دارند، صورت پذیرد که برای نمونه می‌توان به نگهداری مجرمان دیوانه در تیمارستان یا منع اقامت اشخاص خطرناک در نقاط معین اشاره کرد.

رویکرد قانونی

در ایران برای اولین بار قانون اقدامات تامینی و تربیتی در تاریخ 12/2/1339 به تصویب رسید و پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز قانون اساسی به این امر مهم پرداخت و اصل 156 قانون اساسی در احصای وظایف قوه قضاییه اشاره به این امر کرده است.

در همین راستا قانون تبدیل شورای سرپرستی زندان‌ها و اقدمات تامینی به سازمان زندا‌ن‌ها و اقدامات تامینی و تربیتی کشور در تاریخ 17/11/1364 به تصویب رسید و از سوی دیگر قانون مجازات اسلامی‌ مصوب 7/9/1370 در ماده 1 خود به اعمال اقدامات تامینی و تربیتی اشاره کرده است که از منطوق ماده فوق و اعمال ماده 12 قانون فوق می‌توان استدلال کرد که این اقدامات چیزی جدای از مجازات‌ها و مشمول قانون خاص است. از سوی دیگر در فصل دهم قانون مجازات اسلامی ‌مصوب 27/9/90 در مواد 87 تا 94 به مجازات‌ها و اقدامات تامینی و تربیتی اشاره شده است که این امر مؤید آن است که این اقدامات جدا از مجازات‌های معین در ماده 14 قانون فوق محسوب می‌شود و از اختیارات دادگاه به شمار می‌رود که منظور همان دادگاه رسیدگی‌کننده به عمل ارتکابی از ناحیه مجرم است.

اهداف اقدامات تامینی و تربیتی

پیشگیری از وقوع جرم، هدف اصلی اقدامات تامینی و تربیتی است و دلیل آن حالت خطرناک مجرم است. این پیشگیری برخلاف مجازات جنبه رنج و عذاب ندارد، بلکه درصدد معالجه و خنثی‌سازی حالت خطرناک مجرم است که به دو شکل محقق می‌شود:

الف- معالجه فرد مجرم

ب- خنثی کردن حالت خطرناک.

زمانی اقدامات تامینی و تربیتی درباره شخص مجرم اعمال می‌شود که او قبلا مرتکب جرم شده باشد و صرف وجود حالت خطرناک و ظن ارتکاب مجدد جرم، بدون آنکه شخص قبلا جرمی مرتکب شده باشد جو از اقدامات تامینی و تربیتی نیست.

قابل ذکر است که اصطلاح خطرناک از اوایل قرن نوزدهم و با پیشرفت علم روان‌پزشکی و نگهداری بیماران روانی برای مدت نامعین در تیمارستان متداول شد و در علم جرم‌شناسی عبارت است از حالتی که بر اثر اقتران عوامل جرم‌زا و تأثیر آن بر یک فرد معین، او را به ارتکاب جرم می‌کشاند که این تعریف در اکثر قوانین اروپایی مورد پذیرش واقع شده است.

تعریف حالت خطرناک در علم جرم‌شناسی

این عبارت بدوا در جرم‌شناسی بالینی مطرح بوده و تشخیص آن در علم جرم‌شناسی فراتر از علم حقوق جزاست. ممکن است کسی که تحت تاثیر محرکی قوی و فشار زیاد مرتکب جنایت شود، ولی حالت خطرناک نداشته باشد؛ در صورتی که ممکن است شخص دیگری با تکرار جرم حالت خطرناک پیدا کند.

این در حالی است که تشخیص حالت خطرناک قبل از ارتکاب جرم بسیار مشکل است و فقط در مورد جرایمی ‌همچون ولگردی و تکدی‌گری قابل تشخیص است؛ البته با این اوصاف نیز به نحو قاطع نمی‌توان گفت که تمام ولگردان و تکدیگران با وصف تکرار جرم دارای حالت خطرناک هستند.

وجوه مشترک اقدامات تامینی با مجازات‌ها به این شرح است:

الف- اصل قانونی بودن جرم و مجازات؛

ب - صدور حکم از ناحیه دادگاه: اقدامات تامینی هنگامی ‌امکان‌پذیر است که سابقا حکمی در این باره از ناحیه دادگاه صالحه صادر شده باشد.

ج - رعایت آیین دادرسی: همانند مجازات‌ها در اقدامات تامینی و تربیتی نیز باید قواعد آیین دادرسی کیفری رعایت شود.

وجوه افتراق اقدامات تامینی و تربیتی با مجازات‌ها نیز به این شرح است:

الف- مجازات به تبع احراز تقصیر: یعنی برای مجازات فرد وجود رکن معنوی ضرورت دارد درحالی‌که اقدامات تامینی را می‌توان بدون توجه به مسئولیت بزهکار اعمال کرد.

ب- اهداف: برخلاف مجازات‌ها که توأم با رنج و عذاب مجرمان است؛ هدف اقدامات تامینی صرفا صیانت از اجتماع از مجرمان خطرناک است.

ج- مهلت اعتراض به احکام: درباره مجازات‌ها پس از انقضای مهلت قانونی، دادنامه قطعی شده و غیرقابل اعتراض است، مگر در موارد استثنایی در حالی که اقدامات تامینی همواره قابل تجدید‌نظر هستند.

خصوصیات و ویژگی‌های اقدامات تامینی

الف- غیر اخلاقی نبودن

اجرای اقدامات تامینی مشروط به وجود حالت خطرناک است و مسئله تقصیر جزایی شخص خطرناک از نظر اقدامات تامینی اصولامطرح نمی‌شود؛ بنابر‌این اقدامات تامینی نباید رنج‌آور و رسوا‌کننده باشد. هدف اصلی در اقدامات تامینی اصلاح مجدد و در صورت لزوم خنثی کردن تاثیر احتمالی حالت خطرناک از راه دور نگه‌داشتن موقت شخص از جامعه و نظارت بر رفتار اوست.

برای آنکه تامین هدف اصلاح مجدد ممکن باشد، نباید در شخص خطرناک این فکر و احساس پیدا شود که او را به دلیل خطایی که مرتکب شده است مشمول اقدامات تامینی قرار داده‌اند؛ زیرا اصلاح تنها از طریق مسالمت‌آمیز و برقراری تفاهم و نه از راه کینه‌جویی و اذیت و آزار ممکن می‌شود. بر این اساس، باید از تحمیل رنج و آزار به شخص خطرناک پرهیز شود، هر چند این امر به طور کامل امکان‌پذیر نخواهد بود؛ زیرا نگهداری و کوشش برای اصلاح شخص خطرناک مستلزم آن است که بسیاری از آزادی‌های خود را از دست بدهد و این امر لاجرم رنج‌آور است. برای رفع این مشکل باید کوشید تا رنج و آزار تحمیلی در حداقل ممکن باشد. اصل آن است که اقدامات تامینی نباید رسوا‌کننده باشد‌، شخص خطرناک فاقد خطا و تقصیر جزایی است و از بین بردن آبرو و حیثیت او خلاف اصل و عدالت خواهد بود. برای تامین این منظور باید از هرگونه اعلان و آگهی در مورد کسانی که موضوع اقدامات تامینی قرار می‌گیرند خودداری شود.

ب- غیر معین بودن مدت اقدامات تامینی و میزان آن:چون هدف اقدامات رفع حالت خطرناک از طریق اصلاح و تربیت مجدد است و هیچ‌کس نمی‌تواند به طور قاطع تعیین کند که معالجه یک شخص بخصوص و از بین رفتن حالت خطرناک او در چه مدت زمان صورت خواهد گرفت، از این رو میزان و مدت اقدامات تامینی باید غیر معین باشد.

ج- امکان تجدید‌نظر در اقدامات‌ : برای تامین هدف اصلی اقدامات یعنی اصلاح و تربیت مجدد لازم است که دست قاضی در تجدید‌نظر نسبت به حکمی که صادر کرده است، باز باشد. برخلاف مجازات‌ها که بر مبنای وقایع گذشته به طور ثابت و مشخص تعیین می‌شود و حکم محکومیت اعتبار قضیه
محکوم به را پیدا می‌کند‌، اقدامات تامینی برای آنکه وسیله اصلاح و تربیت مجدد باشد قابل تغییر و تجدید‌نظر است؛ زیرا هر زمان که حالت خطرناک از بین رفت باید اقدامات تامینی متوقف شود.

طبقه بندی اقدامات تامینی و تربیتی

اقدامات تامینی ممکن است شخصی یا عینی باشد:

اقدامات تامینی شخصی

این دسته اقداماتی هستند که برای تامین دفاع جامعه در برابر گروه‌های خاصی از بزهکاران از ناحیه مرجع قضایی صلاحیت‌دار اتخاذ می‌شود.این دسته از بزهکاران به سه دسته تقسیم می‌شوند:

الف- مجرمان به عادت: یعنی افرادی که مکررا مرتکب جرم می‌شوند و امید به اصلاح آنها ضعیف است.

ب- مجانین و معتادان به مواد مخدر و مشروبات الکلی و... که معمولا اشخاص متکدی و ولگرد هستند.

ج - اطفال بزهکار: افرادی هستند که قابلیت اصلاح و درمان را دارند.

اقدامات تامینی عینی

این دسته از اقدامات تامینی اقداماتی هستند که دفاع جامعه را در برابر بعضی از اشیا که ممکن است سلامت یا امنیت اجتماع را به مخاطره اندازد، تامین می‌کنند که از آن جمله می‌توان به مقررات ناظر بر معدوم کردن مواد خوراکی، بهداشتی و آرایشی غیراستاندارد اشاره کرد. در پایان باید گفت که توجه به رویکرد نظام عدالت کیفری ایران در باب جرم و مجازات زدایی از یکسو و تفسیر مضیق حاکم بر دادرسی‌های کیفری از سوی دیگر می‌تواند رویکرد وجودی سیستم‌های جایگزین مجازات را در غالب اقدامات تامینی و تربیتی توجیه کند.از سوی دیگر با توجه به اهداف پیش‌بینی‌شده در باب اعمال مجازات‌ها که همان دوباره اجتماعی کردن مجرمان است، بهره‌گیری از اقدامات تامینی و تربیتی می‌تواند گامی ‌مؤثر برای جایگزینی مجازات برای مجرمان سطح پایین جامعه باشد.

در همین راستا، تخصیص مواد 87 الی 94 قانون مجازات اسلامی جدید می‌تواند تأکیدی بر این موضوع باشد.

منبع : روزنامه حمایت